भारत हा कृषिप्रधान देश असून विविध हवामान आणि भौगोलिक परिस्थितींमुळे येथे विविध प्रकारच्या शेती पद्धती आढळतात. देशातील कृषी उत्पादन हे मुख्यतः दोन प्रमुख हंगामांवर अवलंबून असते—खरीप आणि रब्बी. भारतीय कृषी कॅलेंडर हा कृषी धोरणकर्ते, संशोधक, नवशिक्या शेतकरी आणि धोरण निर्मात्यांसाठी अत्यंत महत्त्वाचा असून तो शेतीच्या योग्य नियोजनासाठी मार्गदर्शक ठरतो.
भारतातील विविध हवामान आणि त्याचा शेतीवर प्रभाव
भारताच्या विविध भागांमध्ये भौगोलिक आणि हवामानातील फरक आढळतो. उष्णकटिबंधीय, उपोष्णकटिबंधीय, समशीतोष्ण आणि वाळवंटी हवामान या भिन्न प्रकारांमुळे पीक पद्धतींमध्ये मोठा फरक दिसून येतो. पाऊस, तापमान, मातीचा प्रकार आणि उपलब्ध पाणी हे घटक शेतीच्या विविधतेवर परिणाम करतात.
भारतीय कृषी कॅलेंडर
भारतात शेती मुख्यतः दोन प्रमुख हंगामांमध्ये केली जाते:
खरीप हंगाम (पावसाळी हंगाम):
- पेरणीचा कालावधी: जून-जुलै
- वाढीचा कालावधी: ऑगस्ट-सप्टेंबर
- कापणीचा कालावधी: सप्टेंबर-डिसेंबर
- या हंगामातील प्रमुख पिके: भात, मका, बाजरी, सोयाबीन, मूग, तूर, भुईमूग
रब्बी हंगाम (हिवाळी हंगाम):
- पेरणीचा कालावधी: ऑक्टोबर-नोव्हेंबर
- वाढीचा कालावधी: डिसेंबर-फेब्रुवारी
- कापणीचा कालावधी: मार्च-एप्रिल
- या हंगामातील प्रमुख पिके: गहू, हरभरा, ज्वारी, मोहरी, भुईमूग
कृषी अन्न व कृषी संघटना (FAO)
संयुक्त राष्ट्रांच्या अन्न आणि कृषी संघटनेने (FAO) भारताच्या कृषी कॅलेंडरचा अभ्यास करून विविध हंगामांनुसार पीक उत्पादनाचे नियोजन करण्यास मदत केली आहे. FAO द्वारे प्रकाशित करण्यात आलेला भारतीय पीक कॅलेंडर कृषी धोरणे आखण्यासाठी, हवामान बदलाचा अंदाज घेण्यासाठी आणि अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी वापरला जातो.
अधिक माहिती इथे मिळू शकते: https://www.fao.org/giews/countrybrief/country.jsp?code=IND
शेती नियोजनासाठी कृषी कॅलेंडरचे महत्त्व
भारतीय कृषी कॅलेंडर कृषी क्षेत्राशी संबंधित विविध घटकांसाठी महत्त्वपूर्ण साधन आहे. पारंपरिक शेतकरी त्यांच्या अनुभवाच्या आधारे योग्य हंगामात पेरणी करतात. परंतु नवशिक्या शेतकऱ्यांसाठी, कृषी अभ्यासक्रम शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी, कृषी क्षेत्रात संशोधन करणाऱ्या व्यक्तींसाठी आणि धोरण निर्मात्यांसाठी कृषी कॅलेंडर अत्यंत उपयोगी ठरते. हे कॅलेंडर हवामान बदल, पीक उत्पादन आणि अन्न सुरक्षा यासंदर्भातील अंदाज बांधण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरते. यामुळे शेतीच्या धोरणांची आखणी प्रभावीपणे करता येते आणि कृषी योजनांमध्ये सातत्य राहते.