कधी ऐकलंय का की काही माश्या जखमांमध्ये अंडी घालतात आणि त्यातून निघालेल्या अळ्या जिवंत मांस खातात? हे ऐकून थोडंसं विचित्र वाटेल, पण हे खरं आहे! या माश्यांना स्क्रूवर्म फ्लाय (Screwworm Fly) (Cochliomyia hominivorax) म्हणतात आणि त्या अनेक प्राण्यांसाठी, अगदी कधी कधी माणसांसाठीही, धोकादायक ठरू शकतात.
ही समस्या अमेरिकेत कधी काळी मोठ्या प्रमाणावर होती, पण आता तिथे ही माशी पूर्णपणे नष्ट झाली आहे. हे कसं शक्य झालं? तर विज्ञानाच्या मदतीने!
स्क्रूवर्म म्हणजे काय?
स्क्रूवर्म फ्लाय (Screwworm Fly) ही एक विशिष्ट प्रकारची माशी आहे, जी आपल्या अंड्यांसाठी जखम शोधते. एकदा का अंडी तिथे घातली, की काही तासांत त्यातून अळ्या बाहेर पडतात आणि जिवंत मांस खाऊ लागतात. त्यामुळे संक्रमित प्राणी खूप आजारी पडतो, आणि वेळेत उपचार न केल्यास तो मरूही शकतो.
रोशेल हॅरिस यांना सुट्टीतील प्रवासादरम्यान स्क्रूवर्म फ्लाय च्या अळ्यांनी संक्रमित केले होते. त्यांच्या कानाच्या नळीत 12 मिमी खोल छिद्र पडले होते आणि डॉक्टरांनी त्यांना वाचवण्यासाठी तातडीने उपचार केले. ही घटना स्क्रूवर्म फ्लाय च्या धोक्याची जाणीव करून देते. जर तुम्हाला यावर अधिक वाचायचे असेल, तर BBC च्या मूळ लेखात सविस्तर माहिती मिळेल.
स्क्रूवर्म माशी माणसांपेक्षा जनावरांसाठी अधिक धोकादायक आहे. गाई, म्हशी, शेळ्या, कुत्री यांना एकदा संसर्ग झाला की तो झपाट्याने पसरतो.
अमेरिकेत स्क्रूवर्ममुळे होणारे नुकसान
20 व्या शतकाच्या सुरुवातीला, अमेरिकेत स्क्रूवर्ममुळे शेतकऱ्यांचं मोठं नुकसान होत होतं. लाखो गुरं दगावत होती आणि पशुपालकांना मोठा आर्थिक तोटा होत होता. ही समस्या कायमस्वरूपी संपवायची असेल, तर फक्त औषधांनी चालणार नव्हतं.
त्यामुळे अमेरिकन कृषी विभागाने (USDA) आणि वैज्ञानिकांनी नवीन आणि शास्त्रीय उपाय शोधण्याचा निर्णय घेतला.
विज्ञानाच्या मदतीने स्क्रूवर्म नष्ट करण्याची कल्पना
1950-60 च्या दशकात वैज्ञानिक एडवर्ड एफ. क्निपलिंग आणि रेमंड सी. बुशलँड यांनी “Sterile Insect Technique” (SIT) ही संकल्पना मांडली.
ही पद्धत काय आहे?
- वैज्ञानिकांनी नर स्क्रूवर्म माश्यांना किरणोत्सर्ग (Radiation) करून नपुंसक (Sterile) केलं.
- अशा लाखो माश्यांना मोठ्या प्रमाणावर सोडण्यात आलं.
- या नरांनी मादांशी संयोग केला, पण त्यांची अंडी निष्फळ राहिली.
- काही पिढ्यांनंतर, स्क्रूवर्मच्या नवीन माश्या जन्माला येणं बंद झालं आणि संपूर्ण अमेरिका स्क्रूवर्मपासून मुक्त झाली!
ही पद्धत औषध, फवारणी किंवा कोणत्याही रासायनिक घटकांशिवाय कीटक नियंत्रणासाठी प्रभावी ठरली.
पनामामधील “बायोलॉजिकल अडथळा” योजना
अमेरिकेतून स्क्रूवर्म नष्ट झाल्यानंतर वैज्ञानिकांनी मध्य आणि दक्षिण अमेरिकेकडे लक्ष दिलं.
1992 मध्ये USDA ने ठरवलं की पनामामध्ये एक “सजीव अडथळा” (Biological Barrier) तयार करायचा.
- त्यांनी मोठ्या प्रमाणावर नपुंसक नर स्क्रूवर्म माश्या पनामामध्ये सोडल्या.
- यामुळे पनामाच्या खालील देशांमध्ये स्क्रूवर्म वाढू शकले नाहीत.
- आजही USDA पनामामध्ये आठवड्याला कोट्यवधी माश्या सोडते, जेणेकरून स्क्रूवर्म पुन्हा उत्तर अमेरिकेत येणार नाहीत.
या रणनीतीमुळे शेती आणि पशुपालन उद्योगाचं अब्जावधी डॉलर्सचं नुकसान टळलं.
ही कल्पना भारतासाठी उपयुक्त ठरू शकते का?
भारतात स्क्रूवर्म मोठ्या प्रमाणावर नसला, तरी फ्लायस्ट्रीक (Flystrike, also known as Myiasis) हा संसर्ग मोठी समस्या आहे.
- मेंढ्या आणि गायींना हा संसर्ग होऊ शकतो.
- उष्ण आणि दमट हवामानामुळे भारतात अशा परोपजीवी माश्यांचा धोका असतो.
- भारतातही SIT पद्धतीचा वापर करून इतर हानिकारक कीटक नियंत्रित करता येऊ शकतात.
विज्ञानाच्या मदतीने स्क्रूवर्मला पूर्णपणे संपवणं शक्य झालं.
आज अमेरिका आणि मध्य अमेरिका या माश्यांपासून मुक्त आहेत, आणि हे शक्य झालं SIT तंत्रज्ञानामुळे!
यावरून एक गोष्ट शिकता येते – योग्य संशोधन आणि विज्ञानाच्या मदतीने कोणतीही मोठी समस्या सोडवता येऊ शकते. भविष्यात भारतातही अशा प्रयोगांचा विचार होऊ शकतो, ज्यामुळे शेती आणि पशुपालन अधिक सुरक्षित होईल.
आपण काय करू शकतो?
- जखमी जनावरांना वेळीच उपचार द्या, जेणेकरून फ्लायस्ट्रीकसारखा संसर्ग होणार नाही.
- जनावरांची स्वच्छता राखा, विशेषतः पावसाळ्यात.
- संशोधनाला पाठिंबा द्या, जेणेकरून अशा समस्या कायमच्या सोडवता येतील.
शेती आणि पशुपालनाचं भविष्य विज्ञानाच्या मदतीनेच उज्ज्वल होईल!