“खोप्यामंदी खोपा सुगरणीचा चांगला,
देख पिलासाठी जीव तिने झाडाले टांगला…”
मराठी कवयित्री बहिणाबाई चौधरी यांच्या या ओळी तुम्ही ऐकल्या आहेत का? या कवितेत त्यांनी सुगरण – म्हणजेच Weaver Bird – या छोट्या पण अफलातून पक्ष्याचे सुंदर वर्णन केले आहे. खरंच, या पक्ष्याचा उल्लेख करताना ‘कलाकार’ हा शब्द अगदी योग्य ठरतो!
सुगरण म्हणजे निसर्गातला सर्वोत्तम आर्किटेक्ट. सुगरण पक्ष्याचे घरटे म्हणजे कलाकृती, आणि तिची जीवनशैली म्हणजे एक अद्भुत विज्ञान. आज आपण या पक्ष्याच्या जीवनात डोकावूया – त्याच्या नावांपासून ते घरट्याच्या बांधकामापर्यंत!
सुगरण पक्ष्याची नावे
| भाषा/प्रकार | नाव |
| मराठी | सुगरण, बाया, विणकर, गवळण |
| हिंदी | बाया, सोनचिडी |
| संस्कृत | सुगृहकर्ता, सूचिमुख, पीतमुंड, कलविण, कौलिक, चंचुसूचि |
| इंग्रजी | Weaver Bird |
| शास्त्रीय नाव | Ploceus philippinus |
कुठे आढळतो हा पक्षी?
सुगरण पक्षी भारत, पाकिस्तान, श्रीलंका, बांगलादेश, म्यानमार अशा देशांमध्ये आढळतो. तो प्रामुख्याने स्थानिक निवासी असतो. काही उपजाती मात्र स्थलांतर करतात.
उपजातींची माहिती:
१. पट्टेरी सुगरण (Streaked Weaver, Ploceus manyar)
२. काळ्या छातीची सुगरण (Black-breasted Weaver, Ploceus benghalensis)
विणीच्या हंगामात नर पक्ष्याचा रंग अगदी लक्षवेधी असतो – डोके आणि छाती पिवळी, पाठीवर पिवळ्या-तपकिरी रेषा. उर्वरित शरीर फिकट पांढरं. मादी मात्र नरासारखीच दिसते, पण रंग मातकट असतो. अंडी उबविण्याचे व पिलांना वाढवण्याचे काम मादी एकटी करते.
सुगरण पक्ष्याचा आहार
भात शेतीच्या प्रदेशात सुगरणींचे थवे थेट पिकांवर उतरतात. त्या बिया, कीटक व इतर लहान अपृष्ठवंशी प्राणी खातात. त्यामुळे त्या निसर्गातील कीटकनियंत्रक म्हणूनही महत्त्वाच्या असतात.
सुगरणीचं घर – निसर्गातील अजोड कलाकृती
सुगरण पक्ष्याचा विणीचा हंगाम मे ते सप्टेंबर या काळात असतो. नर पक्षी मादीला आकर्षित करण्यासाठी कलात्मक आणि सुरक्षित घरटं तयार करतो.
या घरट्याचा आकार घंटेसारखा असतो. यासाठी तो बाभळीसारख्या काटेरी झाडांच्या फांद्यांभोवती गवत, केळीचे तंतू, काथ्या यांचा उपयोग करून लोंबकळतं घरटं विणतो.
घरटे बांधण्याची प्रक्रिया:
- फांदीभोवती गवताच्या धाग्यांचा घट्ट वेढा.
- त्या वेढ्याला आधार मानून लोंबकळणारा दोर तयार करणे.
- दोराच्या टोकावर अंडकक्षाचा फुगीर भाग विणणे.
- नंतर लांबट नळीसारखे शिरायचे दार बनवणे.
- आतल्या भागाला ओल्या मातीने चिखलाचं लेपन देणे.
हे संपूर्ण काम नर पक्षी करतो – अगदी एखाद्या कसलेल्या कारागिरासारखं!
मादीची निवड: ‘चॉइस का मामला है!’
नर एकावेळी ४ ते १० घरटी अर्धवट तयार करतो आणि जवळच बसून गाणी म्हणतो – म्हणजे आवाज काढतो. माद्या त्या आवाजाकडे आकृष्ट होतात आणि एकेक घरटे तपासून पाहतात – “हे घरटं सुरक्षित आहे का? पिलांसाठी योग्य आहे का?”
मादीला जर एखादं घरटं आवडलं, तर ती त्या नराशी जोडी जमवते. त्यानंतर नर घरट्याचा बाकीचा भाग पूर्ण करतो आणि मादी आतील भाग सजवते. अंडी घालून मादी त्यांना उबवते.
आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, नर दुसऱ्या मादीसाठी नवं घरटं विणतो आणि अशा पद्धतीने तो अनेक माद्यांशी जोडी जमवतो.
जर एखादं घरटं मादीला न पसंत पडलं, तर नर ते अपूर्णच ठेवतो. ही ‘हेल्मेट आकाराची’ अपुरी घरटी तुम्हाला अनेकदा झाडांवर दिसतील. म्हणजेच — Reject झाली रे बाबा!
याचं नाव आर्ट! घरटे की जादू?
सुगरण पक्ष्याचं घरटं म्हणजे पृथ्वीवरचं एक “मिरॅकल”! डहाळ्या, झाडाची पाने, गवत आणि तंतूंनी बनलेली ही घरटी वजनाने हलकी पण अत्यंत मजबूत असतात. वादळ, पाऊस… काहीही असो, ही घरटी टिकून राहतात.
आपण माणसं घरं बांधतो खरे, पण या घरट्यापुढे आपल्या बुद्धिमत्तेलाही लाज वाटावी अशी स्थिती आहे. कारण निसर्गाची ही कलाकृती मानवनिर्मित कशाच्याही पलीकडची आहे!
काही मजेशीर आणि माहितीपूर्ण तथ्ये:
- “Weaver Bird” ही एक प्रजाती नाही; या नावाखाली 100 हून अधिक पक्षी प्रजातींचा समावेश होतो.
- घरटं विणण्यासाठी ते निवडक वनस्पतींचा वापर करतात – विशेषतः गवत, पानांचे तंतू, वेळू इ.
- हे पक्षी “गाठ बांधू शकतात” – ही खासियत फार थोड्या प्रजातींमध्ये असते.
- फक्त नर पक्षी घरटी बांधतो!
- ते पर्यावरणीय ‘इंडिकेटर’ मानले जातात – एखाद्या भागाचे जैवविविधतेचं आरोग्य दाखवतात.
- वन्यजीव संरक्षण कायद्यानुसार, त्यांच्या घरट्याला हात लावणं किंवा घरी नेणं कायदेशीर नाही.
शेवटी एक विचार…
पुढच्यावेळी तुम्ही फिरायला गेलात, आणि झाडावर लोंबकळणारी ही सुंदर घरटी दिसली… तर थांबा, पाहा, आणि विचार करा — या घरट्याचा कलाकार कोण आहे? त्याचं जगणं कसं असावं?
कारण ‘सुगरण’ म्हणजे केवळ एक पक्षी नाही — ती म्हणजे निसर्गाने आपल्या डोळ्यासमोर साकारलेली एक जिवंत वास्तुकला!
तुम्हालाअशागमतीशीर,विज्ञानावरआधारितनिसर्गकथाआवडतातका? मग,आमच्याबाल विभागात अधिक कथा शोधा.