गजबजलेल्या सुपरमार्केट आणि इतर किराणा स्टोअरमध्ये, तुमच्या आवडत्या खाद्यपदार्थांच्या पॅकेजिंगमध्ये एक सूक्ष्म परंतु महत्त्वपूर्ण बदल होणार आहे. भारतीय अन्न सुरक्षा आणि मानक प्राधिकरण (FSSAI) पॅकेज केलेल्या खाद्यपदार्थांसाठी हेल्थ स्टार रेटिंग प्रणाली (Health Star Rating System or “HSR” ) सादर करण्याच्या प्रक्रियेत आहे. FSSAI चे उद्दिष्ट ग्राहकांनी त्यांच्या खाद्यपदार्थांची निवड करण्याच्या पद्धतीमध्ये क्रांती घडवून आणण्याचे आहे. हा लेख हेल्थ स्टार सिस्टीम, तिची सद्यस्थिती, अन्न उत्पादक आणि ग्राहक यांच्यावरील परिणाम आणि भारतातील पॅकेज्ड फूडसाठी स्टार रेटिंग सिस्टीमबाबत संबंधितांनी उपस्थित केलेल्या चिंता याविषयी माहिती देतो.
स्टार रेटिंग सिस्टमची सुरुवात:
FSSAI च्या स्टार रेटिंग सिस्टमची सुरुवात जीवनशैलीशी संबंधित रोगांच्या वाढत्या चिंतेमुळे आणि अन्न लेबलिंगमध्ये अधिक पारदर्शकता आणण्यासाठी झाली. ग्राहकांना पॅकेज केलेल्या खाद्यपदार्थांच्या पौष्टिक गुणवत्तेबद्दल सहज समजण्याजोग्या माहितीसह सक्षम करण्यासाठी एक साधन म्हणून या प्रणालीची संकल्पना करण्यात आली होती, ज्यामुळे आरोग्यदायी आहाराच्या निवडी सुलभ होतात आणि सार्वजनिक आरोग्याला चालना मिळते.
FSSAI ने प्रथम फेब्रुवारी 2022 मध्ये “हेल्थ-स्टार रेटिंग सिस्टम” फ्रंट-ऑफ-पॅकेज लेबलिंग (Front-Of-Package-Labeling or “FOPL”) साठीच्या मसुद्याच्या नियमांमध्ये प्रस्तावित केले होते, जे पॅकेज केलेल्या अन्न उत्पादनास 1/2 स्टार ते 5 स्टार देते.
FSSAI ने आपल्या निर्णयावर पुढे गेल्यास, लवकरच, भारतात विकल्या जाणाऱ्या सर्व पॅकेज्ड फूड उत्पादनांना हेल्थ स्टार रेटिंग ने लेबल केले जाईल. आणि देशात हेल्थ स्टार रेटिंग विकसित करण्याची ही पहिलीच वेळ असेल.
सद्यस्थिती आणि अंमलबजावणी:
अलीकडील माहितीच्या आधारे, FSSAI त्याच्या वैज्ञानिक पॅनेलद्वारे मूल्यमापनासाठी उद्योग संघटनांकडून अभिप्राय मागत आहे जेणेकरून आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण मंत्रालयाने (MoHFW) तयार केलेल्या अंतिम नियमांमध्ये त्याची प्रस्तावित हेल्थ स्टार रेटिंग (HSR) प्रणाली समाविष्ट केली जाऊ शकते. प्रस्तावित मानांकन प्रणालीतून दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थांना सूट मिळण्याची अपेक्षा आहे. याव्यतिरिक्त, हे देखील ऐकले की वैज्ञानिक पॅनेलने 2023 मध्ये हेल्थ स्टार रेटिंग सिस्टमची ऐच्छिक अंमलबजावणी करण्याची शिफारस केली होती आणि ती अनिवार्य करण्यापूर्वी चार वर्षांचा कालावधी प्रस्तावित केला होता.
अन्न उत्पादक आणि ग्राहकांवर परिणाम:
अन्न उत्पादकांसाठी, स्टार रेटिंग सिस्टम संधी आणि आव्हान दोन्ही दर्शवते. एकीकडे, उच्च स्टार रेटिंग प्राप्त केल्याने त्यांच्या उत्पादनांची विक्रीक्षमता वाढू शकते, जे आरोग्याविषयी जागरूक ग्राहकांना निरोगी अन्न पर्याय शोधत आहेत. दुसरीकडे, उच्च रेटिंग प्राप्त करण्यासाठी आणि राखण्यासाठी अन्नाची काळजीपूर्वक निर्मिती आणि अन्न घटकांच्या सोर्सिंगमध्ये (food ingredient sourcing) पारदर्शकता आवश्यक आहे. यामुळे उत्पादकांसाठी पुरवठा साखळी व्यवस्थापन आणि संबंधित आर्थिक खर्चाशी संबंधित आव्हाने निर्माण होतील.
स्टार रेटिंग सिस्टम ग्राहकांना माहितीपूर्ण अन्न निवडी करण्यासाठी एक मौल्यवान साधन देते. पॅकेजिंगकडे फक्त नजर टाकून, ग्राहक उत्पादनाची पौष्टिक गुणवत्ता मोजू शकतात आणि पर्यायांसह त्याची तुलना करू शकतात. ही नवीन पारदर्शकता व्यक्तींना त्यांच्या आरोग्याला प्राधान्य देण्याचे सामर्थ्य देते, जागरूक अन्न निवड करण्याच्या जागतिक प्रवृत्तीशी संरेखित करते.
‘न्युट्रिशन ॲडव्होकसी फॉर पब्लिक इंटरेस्ट (NAPi)’ द्वारे उपस्थित केलेल्या चिंता:
उदात्त हेतू असूनही, स्टार रेटिंग सिस्टम टीकेपासून मुक्त नाही. पोषण विषयक राष्ट्रीय थिंक टँक – न्यूट्रिशन ॲडव्होकसी फॉर पब्लिक इंटरेस्ट (NAPi) ने अन्न उत्पादकांकडून स्टार रेटिंगमध्ये फेरफार करण्याच्या संभाव्यतेबद्दल चिंता व्यक्त केली आहे. कठोर देखरेख आणि अंमलबजावणी यंत्रणांशिवाय, उच्च रेटिंग मिळविण्यासाठी कंपन्या त्रुटींचा फायदा घेऊ शकतात किंवा पोषणविषयक माहितीचे चुकीचे वर्णन करू शकतात, ज्यामुळे प्रणालीची विश्वासार्हता आणि परिणामकारकता कमी होते.
इतर पॅकेज्ड फूड रेटिंग सिस्टम:
ऑस्ट्रेलियाची हेल्थ स्टार रेटिंग ही एक फ्रंट-ऑफ-पॅक लेबलिंग प्रणाली (Front-Of-Package-Labeling System) आहे जी पॅकेज केलेल्या अन्नाच्या एकूण पौष्टिक सामग्रीचे मूल्यांकन करते आणि त्यास ½ स्टार ते 5 स्टार असे रेटिंग देते. हे पॅकेज केलेल्या खाद्यपदार्थांची तुलना करण्याचा एक जलद आणि सोपा मार्ग प्रदान करते. पॅकेज केलेल्या खाद्यपदार्थात जितके जास्त तारे असतील तितकी निवड अधिक आरोग्यदायी असेल.
ऑस्ट्रेलियाच्या हेल्थ स्टार रेटिंगने त्याच्या सर्वसमावेशक दृष्टिकोनासाठी, अनेक पौष्टिक घटकांचा विचार करून आणि प्रमाणित दृष्टिकोनावर आधारित रेटिंग विकसित केल्याबद्दल प्रशंसा मिळवली आहे. FSSAI ची हेल्थ स्टार्ट सिस्टीम अद्याप विकसित होत आहे, त्यामुळे त्यावर भाष्य करणे घाईचे ठरेल. FSSAI ऑस्ट्रेलियाच्या हेल्थ स्टार रेटिंग सिस्टीम सारखी किंवा त्याहूनही अधिक मजबूत प्रणाली विकसित करते की नाही हे आम्ही लवकरच पाहू.
FSSAI ची भारतातील पॅकेज्ड फूडसाठी हेल्थ स्टार रेटिंग सिस्टीम ग्राहकांना सशक्त बनवण्याच्या आणि आरोग्यदायी आहाराच्या सवयींना प्रोत्साहन देण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल दर्शवते. तथापि, पारदर्शकता सुनिश्चित करण्यात आणि विविध संस्थांनी उपस्थित केलेल्या समस्यांचे निराकरण करण्यात आव्हाने कायम आहेत. संपूर्ण वैज्ञानिक अभ्यास आणि ग्राहक आणि बाजारातील सहभागींशी सल्लामसलत केल्याने हेल्थ स्टार रेटिंग प्रणाली प्रभावीपणे भारतात लागू करण्यात मदत होईल. ऑस्ट्रेलियाच्या हेल्थ स्टार रेटिंग सिस्टीम सारख्या यशस्वी प्रणालींमधून शिकून आणि उणिवा दूर करून, FSSAI आपल्या उपक्रमाला अधिक बळकट करू शकते, आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारू शकते.