“तुम्ही जे खाताय, त्यावर तुमचे आरोग्य अवलंबून असते.”
आजही अनेक लोक आपल्या कुटुंबासाठी थोडीशी जमीन राखून भाजीपाला, फळे आणि धान्य नैसर्गिक पद्धतीने उगवत असतात. हे अन्न पौष्टिक आणि सुरक्षित असते. अशा अन्नाची निवड केल्यास, आरोग्य सुधारते आणि पर्यावरणाचे संतुलन टिकून राहते. या लेखात रसायनमुक्त/ विषमुक्त अन्न आणि त्याचे आरोग्य फायदे समजून घेऊया.
रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचे धोके
अन्नधान्याचे उत्पादन वाढवण्यासाठी रासायनिक खतांचा आणि कीटकनाशकांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो. 1960 च्या हरितक्रांतीनंतर उत्पादन वाढले असले, तरी रसायनांचा अवाजवी वापर पर्यावरण आणि आरोग्यावर घातक परिणाम करत आहे. भारतात वाढती लोकसंख्या आणि वाढत्या मागणीमुळे उत्पादन वाढवण्यासाठी रासायनिक खतांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो. मात्र, दीर्घकालीन परिणाम म्हणून मातीतील सेंद्रिय घटक नष्ट होतात आणि मातीची सुपीकता कमी होते.
इन्स्टिट्यूट फॉर सोशल अँड इकॉनॉमिक चेंजने केलेल्या संशोधनानुसार १९६७ ते २०१२ या कालावधीत रासायनिक खतांचा राष्ट्रीय सरासरी वापर हेक्टरी ६.९ किलोवरून १३९.७ किलो प्रति हेक्टर झाला आहे. रासायनिक खतांच्या अतिवापरामुळे मातीचा पोत खराब होतो आणि उत्पादनाचा दर्जा कमी होतो.
आरोग्यावर होणारे दुष्परिणाम
- कर्करोग आणि इतर प्राणघातक आजार: कीटकनाशकांच्या अवशेषांचा अन्नामध्ये शिरकाव होत असल्यामुळे, कर्करोग, मूत्रपिंडाच्या समस्या आणि न्यूरोलॉजिकल विकारांचे प्रमाण वाढत आहे. पंजाबमधील ‘कॅन्सर बेल्ट’ हा त्याचा जीवंत पुरावा आहे, जिथे रसायनांचा जास्त वापर केल्यामुळे कर्करोगाचे प्रमाण प्रचंड वाढले आहे. पंजाबमधील बठिंडा, मानसा, मुक्तसर, पतियाळा, संगरूर सह इतर जिल्ह्यांचा समावेश असलेल्या माळवा भागात कॅन्सरच्या रुग्णांमध्ये प्रचंड वाढ होत आहे. येथे दर एक लाख लोकांमागे सर्वाधिक १३६ कॅन्सररुग्ण आहेत, जे राष्ट्रीय सरासरी ८० प्रति लाखाच्या पुढे आहे ( (IJCRM वरील शोधनिबंधानुसार)
- हॉर्मोनल असंतुलन आणि प्रजननक्षमतेवर परिणाम: रासायनिक कीटकनाशकांमध्ये असलेल्या विषारी घटकांमुळे, प्रजननक्षमतेवर परिणाम होतो आणि स्त्रियांमध्ये PCOS (Polycystic Ovary Syndrome) आणि वंध्यत्वाचे प्रमाण वाढते. पुरुषांमध्येही स्पर्म काउंट कमी होण्याची समस्या जाणवते.
- पचनतंत्र आणि यकृतावर ताण: अन्नातील रासायनिक अवशेष पचनसंस्थेवर परिणाम करत असल्यामुळे, लिव्हर आणि किडनीवर अनावश्यक ताण येतो. पचनक्रिया मंदावते आणि शरीरातील विषारी घटक बाहेर टाकण्याची क्षमता कमी होते.
पर्यावरणावर होणारे परिणाम
- मातीची सुपीकता कमी होते: रासायनिक खतांच्या सततच्या वापरामुळे मातीतील सेंद्रिय घटक नष्ट होतात, ज्यामुळे मातीची सुपीकता कमी होते आणि उत्पादनाचा दर्जा घसरतो. दीर्घकालीन दुष्परिणाम म्हणून मातीच्या पोतावर परिणाम होतो आणि मृदसंधारणास अडचणी येतात.
- भूजल आणि पर्यावरण प्रदूषित होते: रासायनिक खतांचे अवशेष भूजलात मिसळल्यामुळे, पिण्याच्या पाण्याचा स्रोत दूषित होतो. असे पाणी प्यायल्यास आरोग्यावर दुष्परिणाम होतात आणि जलजन्य आजार वाढतात.
आरोग्यासाठी रसायनमुक्त अन्न का आवश्यक आहे?
- विषारी घटकांपासून संरक्षण मिळते: रासायनिक खतांमुळे अन्नामध्ये कॅडमियम, लीड आणि आर्सेनिकसारखे विषारी घटक साचतात, जे कर्करोग, हृदयरोग आणि मधुमेहासारख्या आजारांना निमंत्रण देतात. रसायनमुक्त अन्नामुळे हे विषारी घटक टाळता येतात आणि दीर्घकाळ आरोग्य निरोगी राहते. FSSAI च्या अभ्यासानुसार, नैसर्गिक अन्न खाणाऱ्या लोकांमध्ये कर्करोग आणि मधुमेहाचे प्रमाण कमी होते.
- रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते: नैसर्गिक अन्नामध्ये अँटीऑक्सिडंट्स आणि पोषणमूल्ये जास्त प्रमाणात असल्यामुळे, शरीराची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते आणि संसर्गजन्य रोगांना प्रतिबंध होतो.
- पचनतंत्र सुधारते आणि पोषणमूल्ये वाढतात: नैसर्गिक धान्ये, भाज्या आणि फळे ही शरीरासाठी सहज पचणारी असतात. पचनतंत्र बळकट राहते आणि शरीराला आवश्यक पोषणमूल्ये मिळतात.
गावातील लोक रसायनमुक्त अन्न कसे उगवतात?
पारंपरिक ज्ञान आणि अनुभवाच्या आधारावर, गावातील लोक शेणखत, गांडुळखत, दशपर्णी अर्क आणि नैसर्गिक कीटकनाशकांचा वापर करून अन्न उगवतात. पारंपरिक पद्धतीने उगवलेले अन्न पौष्टिक, सुरक्षित आणि विषमुक्त असते.
- कुटुंबासाठी राखीव जमीन: अनेकजण कुटुंबाच्या आरोग्यासाठी थोडी जमीन राखून विषमुक्त भाज्या, फळे आणि धान्य उगवतात. अशा प्रकारे उत्पादित केलेले अन्न कुटुंबाच्या पोषणासाठी आणि आरोग्यासाठी उपयुक्त ठरते.
- स्थानिक तंत्रज्ञानाचा वापर: शेणखत आणि गांडुळखत वापरल्यामुळे मातीचा पोत सुधारतो आणि उत्पादनाची गुणवत्ता वाढते. या नैसर्गिक तंत्रांचा वापर केल्याने मातीतील सेंद्रिय घटक टिकून राहतात आणि उत्पादन अधिक पोषणमूल्ययुक्त होते. कृषी मंत्रालयाच्या अहवालानुसार, 2022 पर्यंत भारतात 2.7 मिलियन हेक्टर जमिनीवर नैसर्गिक शेती केली जात आहे.
शहरी लोकांनी रसायनमुक्त अन्न का निवडावे?
आरोग्य सुधारते आणि आजारांचे प्रमाण कमी होते
रसायनमुक्त अन्न खाल्ल्यास मधुमेह, हृदयरोग आणि कर्करोगाचे प्रमाण 30% ने कमी होते, असे FSSAI च्या अभ्यासानुसार सिद्ध झाले आहे.
शेतकऱ्यांना आर्थिक आधार मिळतो
शहरी ग्राहकांनी नैसर्गिक पद्धतीने उगवलेले अन्न खरेदी केल्यास, शेतकऱ्यांना त्यांच्या मेहनतीचे योग्य मूल्य मिळते. यामुळे त्यांचे उत्पन्न वाढते आणि आत्मनिर्भरतेकडे वाटचाल होते.
पर्यावरणाचे संरक्षण होते
नैसर्गिक शेतीमुळे माती सुपीक राहते आणि भूजल प्रदूषण टाळले जाते. शहरी ग्राहकांनी अशा उत्पादनांची मागणी वाढवल्यास पर्यावरणाचे संतुलन टिकून राहते.
शहरी लोकांनी शेतकऱ्यांना कसे पाठबळ द्यावे?
थेट शेतकऱ्यांकडून खरेदी करा
शेतकऱ्यांनी उगवलेले रसायनमुक्त अन्न थेट खरेदी केल्यास, मध्यस्थांचा खर्च वाचतो आणि शेतकऱ्यांना जास्त उत्पन्न मिळते.
ई-कॉमर्स आणि स्थानिक बाजारपेठांचा वापर करा
नैसर्गिक उत्पादनांसाठी ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म आणि स्थानिक हाट बाजारातून खरेदी केली, तर शेतकऱ्यांना थेट विक्रीची संधी मिळते. सेंद्रिय / रासायनिक अवशेष मुक्त / GAP प्रमाणित उत्पादने शोधा.
सेंद्रिय उत्पादनाला प्रोत्साहन द्या
शहरी लोकांनी नैसर्गिक उत्पादनांना अधिक मागणी दिल्यास, शेतकऱ्यांना अधिक प्रमाणात नैसर्गिक शेती करण्याचा प्रोत्साहन मिळतो.
रसायनमुक्त अन्न हे फक्त आरोग्यासाठीच उपयुक्त नाही, तर पर्यावरण रक्षण आणि शेतकऱ्यांच्या आर्थिक सक्षमीकरणासाठीही आवश्यक आहे. शहरी ग्राहकांनी नैसर्गिक पद्धतीचे अन्न खरेदी केल्यास शेतकऱ्यांना थेट आधार मिळतो आणि पर्यावरणाचा समतोल टिकतो. अशा प्रकारे, आरोग्य, पर्यावरण आणि ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांचे भविष्य सुरक्षित राहते.
संदर्भ आणि अधिक माहिती
- कृषी मंत्रालय – नैसर्गिक शेती अहवाल, https://agricoop.nic.in/
- FSSAI – अन्न सुरक्षेबाबत मार्गदर्शक तत्त्वे, https://www.fssai.gov.in/
- ICMR – मधुमेह आणि आरोग्य अहवाल, https://www.icmr.nic.in/
- Punjab Pollution Control Board – कर्करोग अहवाल, https://ppcb.punjab.gov.in/
- ICAR – भारतातील रासायनिक खतांचा वापर आणि त्याचे परिणाम, https://icar.org.in/
- FAO – जैविक शेतीचे जागतिक धोरण आणि आरोग्य फायदे, https://www.fao.org/
- NABARD – शाश्वत शेती आणि पर्यावरण संवर्धनाचे महत्व, https://www.nabard.org/