आज आरोग्य आणि पोषण या विषयांमध्ये लोकांचा रस झपाट्याने वाढत आहे. या प्रवाहात “व्हे प्रोटीन”/ (Whey Protein) हा शब्द अनेकदा ऐकायला मिळतो , पण आपल्यापैकी अनेकांना अजूनही व्हे प्रोटीन म्हणजे नेमकं काय, ते कशासाठी वापरलं जातं, आणि ते कसं वापरावं, याची नीट माहिती नाही. या लेखात आपण व्हे प्रोटीनची म्हणजे काय, उपयोग, फायदे, आणि बाजारातील स्थान अशा सर्व बाबी सोप्या भाषेत समजून घेणार आहोत.
व्हे प्रोटीन म्हणजे काय?
दूधामध्ये दोन प्रकारची प्रथिने असतात: केसिन (८०%) आणि व्हे (२०%). दूध फाटल्यावर जी पातळ पिवळसर द्रवपदार्थ उरतो, त्याला ‘व्हे’ म्हणतात. त्यावर विविध प्रक्रिया करून त्यातील प्रथिन वेगळे केले जाते आणि ते पावडर स्वरूपात साठवले जाते. ही पावडरच ‘व्हे प्रोटीन’ म्हणून ओळखली जाते.
व्हे प्रोटीन कसे तयार होते?
व्हे प्रोटीन तयार करण्यासाठी प्रथमतः फाटलेल्या दुधातून व्हे वेगळे केले जाते. त्यानंतर अत्याधुनिक तंत्रज्ञान वापरून त्यातील पाणी, लॅक्टोज आणि चरबी वेगळी केली जाते. उरलेल्या उच्च प्रथिन सामग्रीला वाळवून पावडर बनवली जाते. ही प्रक्रिया विविध गुणवत्ता नियंत्रणांच्या आधारे पार पडते.
व्हे प्रोटीनचे प्रकार (Types of Whey Protein)
| प्रकार | वैशिष्ट्ये |
| व्हे कॉन्सन्ट्रेट (Whey Concentrate) | सुमारे ७०–८०% प्रथिने; थोड्या प्रमाणात लॅक्टोज (Lactose) व चरबी (Fat) असते. किंचित गोडसर चव असते आणि सामान्य वापरासाठी उपयुक्त. |
| व्हे आयसोलेट (Whey Isolate) | सुमारे ९०% प्रथिने; लॅक्टोज व चरबी काढून टाकलेली असते. लॅक्टोज इन्टॉलरन्स असलेल्या लोकांसाठी अधिक अनुकूल. |
| व्हे हायड्रोलायझेट (Whey Hydrolysate) | अंशतः पचवलेली (Pre-digested) प्रथिने असतात. शरीराला लवकर शोषता येतात. विशेषतः क्लिनिकल किंवा खेळाडूंमध्ये वापर होतो. |
हे प्रकार बाजारात उपलब्ध असले तरी कोणताही पूरक निवडण्यापूर्वी वैद्यकीय सल्ला घेणे गरजेचे आहे.
व्हे प्रोटीनचे फायदे
व्हे प्रोटीन केवळ बॉडीबिल्डिंगसाठी वापरले जाते असा गैरसमज आहे. प्रत्यक्षात त्याचे फायदे विविध आरोग्यदृष्टीकोनातून पाहायला मिळतात:
- स्नायूंची पुनर्बांधणी
- वजन व्यवस्थापनात मदत
- प्रथिन कमतरतेची भरपाई
- वृद्ध व आजारी लोकांमध्ये स्नायूंचा ऱ्हास रोखणे
अलीकडील एक अभ्यास (Cava et al., 2024, PMC10815430) मध्ये व्हे प्रोटीनच्या वापराचे संभाव्य फायदे आणि जोखमी यांचा आढावा घेण्यात आला. या संशोधनात एकूण 21 प्री-क्लिनिकल (प्रयोगशाळेतील) आणि मानवी अभ्यासांचा समावेश करण्यात आला होता. संशोधनानुसार, योग्य प्रमाणात घेतल्यास व्हे प्रोटीन वृद्ध व्यक्तींमध्ये स्नायूंचे संरक्षण, पचनसंस्थेचं आरोग्य, आणि मानसिक स्थिरता यांस मदत करू शकतो. मात्र, काही परिस्थितींमध्ये किडनी आणि यकृत कार्यावर परिणाम, त्वचारोग, तसेच भावनिक वर्तनात बदल दिसून आले. त्यामुळे अशा अन्नपूरकांचा वापर करताना आरोग्य स्थितीचा विचार करून, वैद्यकीय सल्ल्यानेच निर्णय घेणे आवश्यक आहे.
कोण विचार करू शकतो? आणि कोण विचार करू नये?
विचार करणाऱ्या गटांमध्ये:
- नियमित व्यायाम करणारे व्यक्ती
- खेळाडू किंवा क्रीडा क्षेत्रात सक्रिय असणारे
- डॉक्टर/आहारतज्ज्ञांच्या सल्ल्याने प्रथिन पूरक घेणारे
- वृद्ध/आजारी ज्यांना डॉक्टरांनी प्रथिन वाढवण्याचा सल्ला दिला आहे
वापरापूर्वी सल्ला आवश्यक:
- ज्यांना मूत्रपिंडाचे विकार आहेत
- लॅक्टोज इन्टॉलरन्स असणारे
- गर्भवती किंवा स्तनपान करणाऱ्या महिला
- लहान मुले
- कोणतीही दीर्घकालीन वैद्यकीय अट असलेली व्यक्ती
व्हे प्रोटीन मार्केटमध्ये इतके ब्रँड का आहेत?
आज भारतामध्ये ७३ ते ८० टक्क्यांपर्यंत लोकसंख्येला दररोज आवश्यक त्या प्रमाणात प्रथिने मिळत नाहीत, असे विविध आहार विषयक अभ्यास दर्शवतात (संदर्भ: ORF, ResearchGate). ICMR च्या शिफारशीनुसार, एका सर्वसामान्य प्रौढ व्यक्तीसाठी दररोज प्रति किलो वजनामागे ०.८ ते १.० ग्रॅम प्रथिन आवश्यक आहे. म्हणजेच, ६० किलो वजन असलेल्या व्यक्तीसाठी सुमारे ४८ ते ६० ग्रॅम प्रथिन हे आरोग्य टिकवण्यासाठी गरजेचे आहे.
प्रथिनाची गरज आणि फिटनेसचा वाढता कल लक्षात घेता या क्षेत्रात मोठा बाजार निर्माण झाला आहे. अनेक कंपन्या विविध प्रकारची उत्पादने, फॉम्युलेशन, चव, आणि पॅकिंगसह विकतात. पण ग्राहकांनी निवड करताना फक्त जाहिरातींवर न जाता दर्जा आणि प्रमाणपत्रे यांचा विचार करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
व्हे प्रोटीनसाठी वापरली जाणारी प्रमाणपत्रे आणि गुणवत्ता मानके
भारतातील प्रमाणपत्रे:
- FSSAI (Food Safety and Standards Authority of India): अन्न सुरक्षा आणि गुणवत्ता.
आंतरराष्ट्रीय मानके:
- GMP (Good Manufacturing Practices): उत्पादन प्रक्रिया नियंत्रणासाठी.
- ISO 22000 / HACCP: अन्न सुरक्षा व्यवस्थापन प्रणाली.
- NSF Certified for Sport / Informed-Sport Certified: खेळाडूंसाठी सुरक्षित उत्पादनांचा पुरावा.
माहितीपूर्वक आणि जबाबदारीने निर्णय घ्या
व्हे प्रोटीन हे वैज्ञानिक पद्धतीने तयार केलेले एक प्रथिनयुक्त अन्नपूरक आहे, जे शरीराच्या विविध गरजांसाठी उपयुक्त ठरू शकते. मात्र, याचा वापर करताना “एकच उपाय सर्वांसाठी” असा दृष्टिकोन ठेवणे चुकीचे ठरेल.
प्रत्येक व्यक्तीची आहारशैली, दैनंदिन शारीरिक हालचाल, वय, आरोग्य स्थिती, आणि पोषण गरजा वेगळ्या असतात. त्यामुळे कोणत्याही अन्नपूरकाचा वापर हा आपल्या गरजेनुसार आणि जाणकार तज्ज्ञाच्या मार्गदर्शनाखालीच केला गेला पाहिजे.
हे लक्षात घ्या की व्हे प्रोटीन किंवा अन्य कोणतेही अन्नपूरक हे पूर्ण आहाराचे पर्याय नसून, ते फक्त पोषणातील अपुरेपणा भरून काढण्यासाठी वापरले जातात. अन्नपूरक स्वतःहून “हेल्दी” ठरत नाही; योग्य वेळी, योग्य प्रमाणात आणि योग्य कारणासाठी घेतल्यासच त्याचा फायदा होतो.
म्हणूनच, माहितीच्या आधारे निर्णय घेणे, गुणवत्ता प्रमाणपत्र तपासणे, आणि आरोग्यतज्ज्ञांचा सल्ला घेणे, हे सर्व टप्पे आवश्यक आहेत. सजगतेने घेतलेला निर्णयच तुमच्या आरोग्यदृष्टीने खऱ्या अर्थाने फायदेशीर ठरेल.
