एकेकाळी गरिबांचा मुख्य आहार मानली जाणारे मिलेट्स (Millets) आता आधुनिक जीवनशैली आणि पोषणाच्या गरजेमध्ये लक्ष वेधून घेत आहे. लोकांना त्यांच्या आहारातील मिलेट्स चे महत्त्व अधिकाधिक पटू लागले आहे आणि त्यांनी त्यांच्या दैनंदिन आहारात मिलेट्स चा समावेश करण्यास सुरुवात केली आहे. तथापि, या जादुई धान्याविषयी जनजागृती करण्यासाठी अजूनही लोकांपर्यंत पोहोचणे आवश्यक आहे. त्यांचे महत्त्व ओळखून संयुक्त राष्ट्र महासभेने २०२३ हे मिलेटचे आंतरराष्ट्रीय वर्ष म्हणून घोषित केले होते. चला या लेखात मिलेट्सच्या जगात खोलवर जाऊया आणि त्याबद्दल अधिक जाणून घेऊया.
इतिहास:
भारतीय शेती आणि आहारामध्ये मिलेट्सची मुळे खोलवर आहेत. मिलेट्स कठोर हवामानात त्यांच्या अनुकूलतेसाठी आणि कमी इनपुटमध्ये (उदा. पीक-निगा, पाणी, खते आणि कीटकनाशके) वाढण्याची क्षमता यासाठी ओळखली जाते. तथापि, हरित क्रांतीच्या आगमनाने आणि गहू आणि तांदूळ यांसारख्या उच्च उत्पन्न देणाऱ्या तृणधान्य पिकांसाठी सरकारी मदतीमुळे, मिलेट्सने हळूहळू त्यांचे महत्त्व गमावले. आता, त्यांच्या आरोग्यविषयक फायद्यांविषयी आणि पर्यावरणीय फायद्यांविषयी वाढत्या जागरूकतेमुळे, मिलेट्सची लागवड आणि वापर पुनरुज्जीवित करण्यात नवीन रुची निर्माण झाली आहे.
मिलेट कुठे पिकते?
मिलेट्सची लागवड जगभरात केली जाते, जिथे भारत हा एक प्रमुख उत्पादक देश आहे. भारतात सामान्यपणे ज्ञात असलेल्या सर्व नऊ* बाजरींचे उत्पादन होते. भारत हा जगातील सर्वात मोठा उत्पादक आणि मिलेट्सचा पाचवा सर्वात मोठा निर्यातदार आहे.
भारतातील बहुतेक राज्यांमध्ये एक किंवा अधिक मिलेट पिकांच्या प्रजाती वाढतात. भारतातील सर्वाधिक मिलेट्स पिकवणाऱ्या राज्यांमध्ये राजस्थान, कर्नाटक, महाराष्ट्र, उत्तर प्रदेश, हरियाणा, गुजरात, मध्य प्रदेश, तामिळनाडू, आंध्र प्रदेश आणि उत्तराखंड यांचा समावेश होतो.
मिलेट्स (Millets) शुष्क प्रदेशांपासून ते डोंगराळ प्रदेशांपर्यंत विविध कृषी-हवामान परिस्थितीसाठी योग्य आहे, ज्यामुळे ते शाश्वत शेती पद्धतींसाठी एक आदर्श पर्याय बनतात. यापैकी प्रत्येक मिलेटचे स्वतःचे पोषक घटक आणि स्वयंपाकासाठी उपयोग आहेत, ज्यामुळे ते आहारात मौल्यवान भर घालतात.
प्रमुख-मिलेट आणि आणि लहान-मिलेट:
मिलेट्सचे धान्य आकार, लागवडीचे क्षेत्र आणि आर्थिक महत्त्व यांच्या आधारावर प्रमुख-मिलेट (Major millets) आणि लहान-मिलेटमध्ये (Minor millets) वर्गीकरण केले जाते. प्रत्येक प्रकारची मिलेट वेगळी चव आणि पोषण देते.
प्रमुख आणि लहान मिलेट्सची यादी त्यांच्या इंग्रजी नावांसह आणि मराठी नावांसह खाली दिली आहे-
प्रमुख-मिलेट्स:
- Sorghum /ज्वारी (ज्वारी), Sorghum bicolor
- Pearl Millet / पर्ल मिलेट (बाजरी), Pennisetum glaucum
लहान मिलेट्स:
- Finger Millet /फिंगर मिलेट (नाचणी) ,Eleusine coracana
- Foxtail Millet /फॉक्सटेल मिलेट (कांग, राळा), Setaria italica
- Little Millet /लिटिल मिलेट (सावा), Panicum sumatrense
- Kodo Millet /कोडो मिलेट (कोदरा), Paspalum scrobiculatum
- Barnyard Millet /बार्नयार्ड मिलेट (शामूल / भगर ), Echinochloa esculenta
- Proso Millet /प्रोसो मिलेट (वारी), Panicum miliaceum
- Brown Top Millet /ब्राऊन टॉप मिलेट (मकरा /मुरत /हिरवी बाजरी), Brachiaria ramosa
या मिलेट्सना भारतातील विविध प्रदेशात वेगवेगळ्या स्थानिक नावांनी ओळखले जाते, जे त्यांचे सांस्कृतिक महत्त्व आणि पाककृती विविधता दर्शवते.
मिलेट्सचे पौष्टिक गुन:
मिलेटमध्ये प्रथिने, फायबर, जीवनसत्त्वे आणि खनिजे यांसारख्या आवश्यक पोषक तत्वांचा समावेश असतो. फिंगर मिलेट, उदाहरणार्थ, कॅल्शियम आणि लोहाचा चांगला स्त्रोत आहे, ज्यामुळे हाडांच्या आरोग्यासाठी आणि अशक्तपणाचा सामना करण्यासाठी विशेषतः फायदेशीर ठरते. त्याचप्रमाणे, पर्ल मिलेट (बाजरी) ग्लूटेन-मुक्त (Gluten-free) आहे आणि कमी ग्लायसेमिक इंडेक्स (Glycemic index) आहे, ज्यामुळे ते ग्लूटेन संवेदनशीलता असलेल्या आणि मधुमेहाचे व्यवस्थापन (Diabetes management) करणाऱ्या व्यक्तींसाठी योग्य बनते. मिलेट्सच्या पौष्टिक घटकांचा तपशील खाली पहा-
मिलेट्सचा आहारात समावेश करण्याच्या टिप्स:
आपल्या आहारात मिलेटचा समावेश करणे सोपे आहे. उपमा, खिचडी, इडली, डोसे आणि रोटी या पारंपरिक पदार्थांमध्ये तुम्ही तांदूळ किंवा गव्हाच्या जागी मिलेट घेऊ शकता. तुम्ही मिलेट-आधारित सॅलड्स, दलिया आणि मिष्टान्नांसह प्रयोग करू शकता. याव्यतिरिक्त, तुमच्या जेवणात विविधता आणण्यासाठी बाजारात उपलब्ध मिलेट-आधारित स्नॅक्स (Millet-based snacks) आणि पीठांची विस्तृत श्रेणी एक्सप्लोर करा.
डॉ खादर वाली (Dr. Khadar Vali) नुसार पारंपारिक भारतीय मिलेट्स, जसे की फिंगर मिलेट (नाचणी), फॉक्सटेल मिलेट (कांग, राळा), आणि पर्ल मिलेट (बाजरी), आरोग्यासाठी अनेक फायदे देतात आणि भारतीय आहारात त्यांचा पुन्हा समावेश केला पाहिजे. डॉ. खादर वाली हे पोषण आणि आरोग्य क्षेत्रातील एक प्रमुख व्यक्ती आहेत, विशेषत: तांदूळ आणि गहू यासारख्या परिष्कृत धान्यांना पोषक पर्याय म्हणून मिलेट्स लोकप्रिय करण्यात त्यांचा मोलाचा वाटा आहे.
मिलेट्स (Millets) केवळ आरोग्यासाठी फायदेच देत नाही तर चांगले पर्यावरणीय परिणाम देखील देतात, ज्यामुळे ते आपल्या आहार आणि कृषी पद्धतींमध्ये एक अमूल्य जोड बनतात. मिलेट्स स्वीकारणे ही केवळ स्वयंपाकासंबंधीची निवड नाही तर निरोगी, अधिक शाश्वत भविष्याच्या दिशेने एक पाऊल आहे.
*नऊ सामान्यतः ज्ञात मिलेट आहेत – ज्वारी (ज्वारी), पर्ल मिलेट (बाजरी), फिंगर मिलेट (नाचणी), फॉक्सटेल मिलेट (कांगणी/काकुम), लिटल मिलेट (कुटकी), प्रोसो मिलेट (चीना), बार्नयार्ड मिलेट (सानवा), कोडो मिलेट (कोडोण), ब्राउनटॉप मिलेट (कोर्ले).