कृषी आणि ग्रामीण विकासात विजेची भूमिका

वीज ही आधुनिक कृषी आणि ग्रामीण विकासासाठी अत्यावश्यक आहे. ऊर्जा उपलब्धतेमुळे केवळ शेतीच नव्हे, तर संपूर्ण ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचा विकास होतो. दुर्दैवाने, भारतातील अनेक ग्रामीण भागांमध्ये अद्यापही वीज पुरवठा अपुरा आहे. शेतकरी आणि ग्रामीण उद्योजक यांना नियमित वीज पुरवठा उपलब्ध नसल्यानं त्यांच्या उत्पादनक्षमतेवर परिणाम होतो. शाश्वत विकास उद्दिष्टे (Sustainable Development Goals – SDGs) अंतर्गत, ‘स्वस्त आणि स्वच्छ ऊर्जा’ (SDG-7) आणि ‘गरिबी निर्मूलन’ (SDG-1) यांसाठी विजेचा पुरवठा महत्त्वाचा घटक आहे. या लेखात कृषी आणि ग्रामविकासात विजेची भूमिका समजून घेऊया.

२१व्या शतकात वीज ही मूलभूत गरज का आहे?

आजच्या युगात वीज ही केवळ सोयीची बाब नाही तर मूलभूत हक्क आहे. विकसित आणि विकसनशील देशांमध्ये वीज ही अर्थव्यवस्था, आरोग्यसेवा, शिक्षण आणि शेती यांसाठी अनिवार्य घटक आहे. भारतात आजही लाखो शेतकरी आणि ग्रामीण लोकसंख्या अनियमित वीजपुरवठ्यामुळे अडचणीत आहेत, ही अत्यंत गंभीर बाब आहे.

• शेती आणि सिंचन: नियमित वीज नसल्याने शेतकरी अत्याधुनिक सिंचन पद्धती अवलंबू शकत नाहीत.
• शिक्षण आणि आरोग्य: ग्रामीण भागात वीज पुरवठा नसल्याने विद्यार्थ्यांना अभ्यासात अडथळे येतात आणि प्राथमिक आरोग्य केंद्रांमध्येही सुविधा मर्यादित राहतात.
• लघुउद्योग आणि रोजगार: अनेक लघुउद्योग वीजेअभावी बंद पडतात, परिणामी रोजगार संधी मर्यादित होतात.

कृषी क्षेत्रात विजेची आवश्यकता

ग्रामीण भागातील कृषी आणि उद्योजकतेसाठी नियमित आणि विश्वासार्ह वीज पुरवठा अत्यंत महत्त्वाचा आहे. नवीन शेतकरी, कृषी प्रक्रिया उद्योग आणि ग्रामीण उद्योजक यांना देखील सातत्यपूर्ण वीज उपलब्ध असणे गरजेचे आहे.

१) पाणीपुरवठा आणि सिंचन

• वीज उपलब्ध असेल, तर विद्युत पंपांद्वारे शेतकऱ्यांना पाणी उपसणे सोपे होते.
• भारतातील बहुतांश ठिकाणी कृषी पंपांना केवळ ८ तास वीजपुरवठा मिळतो, तोही निश्चित वेळेनुसार नसतो. त्यामुळे शेतकऱ्यांना मोठ्या अडचणी येतात.
• ठिबक सिंचन आणि तुषार सिंचन यांसारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानासाठी वीज अनिवार्य आहे.

२) कापणी आणि प्रक्रिया उद्योग

• काढणीपश्चात प्रक्रिया (Post-harvest processing) यासाठी वीज अत्यावश्यक आहे. उदाहरणार्थ:
  • धान्य साठवणुकीसाठी शीतगृहे (Cold Storage)
  • फळे व भाज्या प्रक्रिया करणारे उद्योग
  • कृषी अवजारे आणि यंत्रसामग्री वापरण्यासाठी वीज आवश्यक

३) ग्रामीण भागातील इतर उपयोग

• दुग्ध व्यवसायात दुग्धशाळा आणि शीतगृहांसाठी वीज महत्त्वाची आहे.
• कुक्कुटपालन आणि मत्स्यव्यवसाय यांसाठी देखील नियमित वीजपुरवठा आवश्यक आहे.
• छोटे आणि मध्यम ग्रामीण उद्योग व लघु उद्योजकांना त्यांच्या उत्पादनांसाठी सतत वीजपुरवठा गरजेचा आहे.

४) ग्रामीण भागातील वीजपुरवठ्याच्या समस्या

• पुरेशा प्रमाणात वीज उपलब्ध नाही: अनेक ठिकाणी दिवसात फक्त काही तास वीज मिळते, त्यामुळे शेतीसाठी आणि लघु उद्योगांसाठी अडथळे येतात.
• वीजपुरवठ्याची वेळ निश्चित नसते: कृषी पंपांना रात्री वीज मिळणे ही मोठी समस्या आहे, कारण शेतकऱ्यांना रात्रीच्या वेळी शेती करणे अवघड जाते.
• वीज पुरवठा अनियमित आणि कमी प्रतीचा आहे: ग्रामीण भागात वीजपुरवठा सतत खंडित होतो आणि कमी व्होल्टेजमुळे मोटारी, पंप, आणि अन्य उपकरणे योग्यरित्या चालत नाहीत.

५) सौरऊर्जा आणि पर्यायी ऊर्जा स्रोतांचा उपयोग

सरकार सौरऊर्जा प्रकल्पांना चालना देत आहे आणि सौर कृषी पंपांसाठी अनुदान उपलब्ध करून देत आहे.

• सौरऊर्जा पंप: शेतकरी दिवसाच्या वेळेत सिंचन करू शकतात, परंतु हे पंप रात्री चालत नाहीत, त्यामुळे काही मर्यादा आहेत.
• सौरऊर्जा मायक्रोग्रीड: काही भागांत सौरऊर्जा, मायक्रोग्रीड आणि बॅटरी संचय प्रणालींचा वापर केला जात आहे, ज्यामुळे वीजेचा स्थिर पुरवठा होतो.
• बायोगॅस आणि ऊर्जा निर्मिती: शेतीतील जैविक कचरा आणि जनावरांच्या शेणाचा उपयोग करून बायोगॅस तयार करता येतो. काही ठिकाणी बायोगॅसवर चालणारे जनरेटर बसवले गेले आहेत, ज्यामुळे वीज निर्मिती होते.  ग्रामीण भागात बायोगॅसचा वापर केवळ वीज निर्मितीसाठीच नाही, तर स्वयंपाकासाठी गॅसच्या पर्याय म्हणून देखील केला जातो. यामुळे इंधन खर्चात बचत होते आणि पर्यावरणपूरक ऊर्जेचा वापर वाढतो.

वीज वितरण कंपन्यांच्या (DISCOMs) आर्थिक स्थितीतील सुधारणा

• भारतातील बहुतेक राज्यांतील वीज वितरण कंपन्या (DISCOMs) मोठ्या आर्थिक तोट्यात आहेत. त्यांच्या दीर्घकालीन आर्थिक स्थिरतेसाठी सुधारणा आवश्यक आहेत.
• शेतकऱ्यांना मोफत वीजपुरवठा देण्याची संकल्पना काहींना आकर्षक वाटते, परंतु हे आर्थिकदृष्ट्या दीर्घकाळ टिकू शकत नाही. यामुळे वीज वितरण कंपन्यांवर मोठा भार पडतो आणि ते वीजपुरवठा सुधारण्यासाठी गुंतवणूक करू शकत नाहीत.
• एक उपाय म्हणजे किंमतीत पारदर्शकता आणणे आणि अनुदान संरचनेत सुधारणा करणे, जेणेकरून शेतकऱ्यांना सवलतीच्या दरात वीज मिळेल, पण DISCOMs देखील तोट्यात जाणार नाहीत.

कृषी आणि ग्रामीण विकासासाठी नियमित आणि परवडणाऱ्या विजेची आवश्यकता आहे. सरकारने राबवलेल्या विविध योजनांमुळे ग्रामीण भागातील वीजपुरवठ्यात सुधारणा होत आहे, परंतु अजूनही अनेक आव्हाने आहेत. सौरऊर्जा, मायक्रोग्रीड आणि बायोगॅस आणि इतर स्थानिक ऊर्जा प्रणाली यांचा योग्य वापर केल्यास भारतातील ग्रामीण भागाचा विकास वेगाने होऊ शकतो आणि शेती अधिक शाश्वत बनू शकते.

तसेच, नागरिकांनी आपल्या लोकप्रतिनिधींना २४/७ वीजपुरवठ्याची मागणी केली पाहिजे. हा विषय आरोग्य, शिक्षण आणि पायाभूत सुविधांप्रमाणेच निवडणूक अजेंड्यावर असावा, जेणेकरून शेतकरी आणि ग्रामीण भागाच्या विकासासाठी निर्णायक पावले उचलली जातील.