छत्रपती संभाजी महाराज – शेती, जलव्यवस्थापन आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेसाठी केलेले प्रयत्न

छत्रपती संभाजी महाराज (१६५७ – १६८९) हे मराठा साम्राज्याचे दुसरे छत्रपती होते. ते छत्रपती शिवाजी महाराजांचे सुपुत्र होते. संभाजी महाराज केवळ पराक्रमी योद्धेच नव्हते, तर एक उत्तम प्रशासक, धोरणकर्ते आणि जनतेच्या हिताचा विचार करणारे राजा होते. त्यांच्या राज्यकाळात मराठा साम्राज्याने प्रचंड संघर्ष केला, पण त्यांनी धोरणात्मक निर्णय घेऊन साम्राज्याच्या विस्तारासाठी आणि लोकांच्या कल्याणासाठी कार्य केले.

संभाजी महाराजांचे शिक्षण अत्यंत प्रभावी होते. त्यांना संस्कृत, फारसी आणि मराठी भाषांचे उत्तम ज्ञान होते. त्यांनी युद्धकौशल्य आणि प्रशासन यामध्ये पारंगत होण्यासाठी शिवाजी महाराजांकडून प्रशिक्षण घेतले होते. १६८१ मध्ये ते मराठा साम्राज्याच्या सिंहासनावर विराजमान झाले आणि त्यांनी आपल्या आठ वर्षांच्या कारकिर्दीत शत्रूशी संघर्ष करण्याबरोबरच शेतकरी आणि ग्रामीण भागाच्या विकासावर भर दिला.

दुष्काळ व्यवस्थापन आणि शेतकऱ्यांना मदत

संभाजी महाराजांच्या काळात महाराष्ट्रात काही भागांत तीव्र दुष्काळ पडला होता. या संकटाचा सामना करण्यासाठी त्यांनी तात्काळ उपाययोजना राबवल्या. त्यांनी शेतकऱ्यांसाठी तात्पुरती करमाफी जाहीर केली, तसेच अन्नधान्य आणि बियाणे शेतकऱ्यांना उपलब्ध करून देण्यासाठी प्रयत्न केले. त्याकाळी अनेक शेतकरी शेती सोडून स्थलांतर करण्याच्या तयारीत होते, पण संभाजी महाराजांच्या धोरणांमुळे अनेकांना शेतीतच राहण्यास प्रोत्साहन मिळाले.

शेतकऱ्यांसाठी विविध योजना तयार करताना त्यांनी त्यांचे वडील शिवाजी महाराज यांचे धोरण पुढे नेले. त्यांनी शेतकऱ्यांना मदतीसाठी स्थानिक प्रशासनाला जबाबदारी दिली आणि धान्यसाठवणुकीसाठी गोदामे उभारण्यावर भर दिला. त्यांच्या आदेशाने काही ठिकाणी नवीन जलसाठे उभारण्यात आले, जेणेकरून भविष्यात दुष्काळाचा सामना करता येईल.

कृषी सुधारणा आणि जलसंधारण

१६८४ मध्ये, संभाजी महाराजांनी आपल्या प्रधान नीलकंठ मोरेश्वर यांना आदेश दिला की, शासनाने जप्त केलेली आणि वापरात नसलेली कृषी जमीन परत लागवडीखाली आणली जावी. जर योग्य व्यवस्थापन नसेल तर ही जमीन पडिक राहिली असती, त्यामुळे त्यांनी ती उत्पादक बनवण्यासाठी हा महत्त्वाचा निर्णय घेतला. याशिवाय, त्यांनी हरी शिवदेव यांना आदेश दिला की, सागरगडावरून पाठवले गेलेले ५० खंडी धान्य स्थानिक शेतकऱ्यांमध्ये वितरित करावे, जेणेकरून त्यांना अन्नधान्याच्या कमतरतेचा सामना करावा लागणार नाही. या धोरणांमुळे शेतकऱ्यांना मोठा दिलासा मिळाला आणि शेतीचे उत्पादन टिकून राहिले.

संभाजी महाराजांनी शेतीसाठी नवीन तंत्रज्ञानाच्या उपयोगावर भर दिला. त्यांनी स्थानिक शेतकऱ्यांना अधिक उत्पादनक्षम होण्यासाठी मार्गदर्शन केले. ते पारंपरिक पद्धतींवर अवलंबून राहण्याऐवजी जलसंधारण आणि पीक उत्पादन वाढवण्याच्या उपायांवर भर देत होते. महाराष्ट्रातील अनेक भागांत त्यांनी तलाव, बंधारे आणि विहिरींचे पुनरुज्जीवन करण्याचे आदेश दिले. त्यामुळे मराठा प्रदेशात सिंचन व्यवस्थेचा विस्तार झाला आणि शेतकऱ्यांना सतत पाणीपुरवठा मिळाला.

त्यांनी नदीकाठच्या जमिनींवर विशेष लक्ष दिले आणि पावसाळ्यात जास्तीत जास्त पाणी साठवले जावे यासाठी उपाययोजना केल्या. तसेच, त्यांनी पडिक जमिनींचे सुधारणा प्रकल्प हाती घेतले आणि त्या जमिनींवर लागवडीसाठी प्रोत्साहन दिले. या उपायांमुळे मराठा साम्राज्यातील शेती अधिक समृद्ध झाली आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्था सुधारली.

ग्रामीण भागातील व्यापार आणि सहकार सुधारणा

संभाजी महाराजांनी ग्रामीण भागातील व्यापार वाढावा यासाठी धोरणात्मक निर्णय घेतले. त्याकाळी व्यापार हा प्रामुख्याने मोठ्या शहरांमध्ये केंद्रित होता, त्यामुळे ग्रामीण भागात बाजारपेठेची उणीव होती. त्यांनी गावागावांत स्थानिक बाजार सुरू करण्याचा प्रयत्न केला, जेणेकरून शेतकऱ्यांना आपला माल विक्रीसाठी मोठ्या शहरांपर्यंत घेऊन जाण्याची गरज भासणार नाही.

त्यांनी ग्रामीण भागात सहकारी गट तयार करण्यास प्रोत्साहन दिले. शेतकऱ्यांनी एकत्र येऊन सहकार्याने उत्पादन करावे, जेणेकरून उत्पादन खर्च कमी होईल आणि त्यांना अधिक फायदा मिळेल, अशी व्यवस्था त्यांनी निर्माण केली. काही ठिकाणी अन्नधान्य साठवण्यासाठी मोठ्या गोदामांची निर्मिती करण्यात आली, ज्यामुळे अन्नधान्याची बचत होऊन भाववाढीवर नियंत्रण ठेवता आले.

छत्रपती संभाजी महाराज: केवळ पराक्रमी नव्हे, तर दूरदृष्टी असलेले शासक

संभाजी महाराजांनी आपल्या राज्यकारभारात शेतकरी आणि ग्रामीण जनतेसाठी ठोस उपाययोजना केल्या. त्यांनी अर्थव्यवस्थेला चालना देण्यासाठी कृषी सुधारणा, जलसंधारण आणि ग्रामीण व्यापाराचे जाळे वाढवले. त्यांनी केलेल्या प्रयत्नांमुळे मराठा साम्राज्यातील शेतकरी आणि व्यापारी यांचे जीवनमान सुधारले. त्यांचे कार्य हे त्यांचे वडील शिवाजी महाराज यांच्याइतकेच प्रभावी होते आणि त्यामुळे ते एक खरे आदर्श राजा ठरले.

छत्रपती संभाजी महाराज हे केवळ शूर योद्धे नव्हते, तर एक कुशल प्रशासक आणि लोकहितवादी शासक होते. त्यांनी शेती, जलव्यवस्थापन आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेसाठी केलेले प्रयत्न हे त्यांच्या दूरदृष्टीचे स्पष्ट उदाहरण आहे. त्यांच्या योजनांमुळे मराठा साम्राज्यात कृषी उत्पादन वाढले, व्यापार बहरला आणि शेतकऱ्यांच्या परिस्थितीत सुधारणा झाली.

त्यांचे प्रशासन आणि युद्धनीती दोन्ही प्रभावी होते, त्यामुळे ते केवळ शौर्याचे नव्हे, तर चांगल्या राजकारणाचेही प्रतीक मानले जातात. आजही त्यांच्या कार्याची आठवण घेतली जाते, कारण त्यांनी केवळ राज्याचे संरक्षण केले नाही, तर ग्रामीण समाजाचा विकास करण्यासाठीही अपार मेहनत घेतली.

संदर्भ:

Joshi, Shankar Narayan (2015). Sambhajikalin patrasarsangraha (shake1602- shake1610). Pune: Bharata Itihasa Sanshodaka Mandala

Gokhale, Kamal Shrikrishna (1978). Chhatrapati Sambhaji. Pune: Navakamal Publications