झिरो बजेट नैसर्गिक शेती/ Zero-Budget Natural Farming (ZBNF) हा शाश्वत शेतीचा एक पर्याय आहे, ज्यामध्ये रासायनिक खते व कीटकनाशकांवर अवलंब न राहता नैसर्गिक संसाधनांचा वापर करून उत्पादन घेण्यावर भर दिला जातो. पारंपरिक पद्धतींवर आधारित, ही पद्धत शेतकऱ्यांसाठी किफायतशीर असून पर्यावरणपूरक शेतीला चालना देते.
झिरो बजेट नैसर्गिक शेती म्हणजे काय?
झिरो बजेट नैसर्गिक शेती ही संकल्पना आहे जिथे शेतीचा खर्च जवळजवळ शून्यावर आणला जातो. यामध्ये जमिनीची सुपीकता नैसर्गिकरीत्या टिकवून ठेवली जाते आणि उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारणे हाच उद्देश असतो. यासाठी गाय शेण, गायीचे मूत्र, पाचगव्य (दूध, ताक, तूप, मूत्र, शेण), जीवामृत, आणि बीजामृत अशा घटकांचा उपयोग केला जातो.
सुभाष पाळेकर हे शून्य-बजेट नैसर्गिक शेतीचे जनक म्हणून ओळखले जातात. त्यांनी पारंपरिक भारतीय शेतीच्या तत्त्वांवर आधारित ही पद्धत विकसित केली. रासायनिक खते व कीटकनाशकांच्या वापरामुळे होणाऱ्या प्रदूषण व खर्चवाढीच्या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी त्यांनी ZBNF संकल्पना मांडली.
झिरो बजेट नैसर्गिक शेतीचे तत्त्वे
- नैसर्गिक संसाधनांचा वापर: शेतीसाठी स्थानिक पातळीवरील नैसर्गिक घटकांचा वापर केला जातो.
- रासायनिक पदार्थांचा त्याग: खते, कीटकनाशके व रासायनिक औषधांचा वापर पूर्णतः टाळला जातो.
- जैवविविधतेचे संवर्धन: पिकांच्या विविधीकरणामुळे जमिनीचे पोषण टिकते.
- कमी पाण्याचा वापर: पाणी बचत तंत्रांचा अवलंब करून शेती करता येते.
झिरो बजेट नैसर्गिक शेतीचे फायदे
- खर्च बचत: रासायनिक खते व कीटकनाशकांच्या खर्चातून मुक्तता मिळते.
- मातीची सुपीकता: नैसर्गिक घटकांमुळे मातीचा पोत सुधारतो.
- वाढलेले उत्पादन: अन्नधान्याची गुणवत्ता आणि उत्पादनवाढ होते.
- शाश्वत शेती: जमिनीचे दीर्घकालीन आरोग्य सुधारते.
- आरोग्यदायी अन्न: विषमुक्त उत्पादनांमुळे आरोग्यावर चांगला परिणाम होतो.
झिरो बजेट नैसर्गिक शेतीचे घटक
1. जीवामृत: गायीच्या शेणामध्ये मोठ्या प्रमाणात उपयुक्त जिवाणू असतात (प्रति ग्रॅम ३०० ते ५०० अब्ज). हे जिवाणू मातीतील सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन करून त्यांचे पोषणतत्त्वांमध्ये रूपांतर करतात. गायीचे शेण, मूत्र, गूळ, डाळीचे पीठ आणि स्वच्छ माती यापासून जीवामृत तयार होते. ही नैसर्गिक जिवाणू जमिनीत वापरल्यावर जमिनीची सुपीकता वाढते आणि जिवाणूंची क्रिया वेगवान होते. प्रत्येक हेक्टरसाठी महिन्यातून दोन वेळा ५०० लिटर जीवामृत वापरणे सुचवले जाते.
- साहित्य: गायीचे शेण, गायीचे मूत्र, गूळ, बेसन आणि माती.
- उपयोग: मातीतील जिवाणू व बुरशींची वाढ होते. पिकांची पोषणक्षमता वाढते.
- कसा वापरावा: दर 15 दिवसांनी पीकक्षेत्रात फवारणी करा किंवा ठिबकद्वारे सोडा.
2. बीजामृत: बीजामृत हे देशी गायींच्या शेण आणि मूत्रापासून तयार केलेले मिश्रण आहे, ज्याचा वापर बियाणे प्रक्रियेसाठी होतो.
- साहित्य: गायीचे शेण, गायीचे मूत्र, चूर्णित माती व लिंबाचा रस.
- उपयोग: बियाण्यांना रोग प्रतिकारशक्ती मिळते व उगमक्षमता सुधारते.
- कसा वापरावा: पेरणीपूर्वी बियाण्यावर बीजामृताची प्रक्रिया करा.
3. आच्छादन: आच्छादन म्हणजे वरच्या मातीवर झाडांचे अवशेष, सेंद्रिय पदार्थ, किंवा उरलेली पीक सामग्री टाकणे.
- साहित्य: जैविक अवशेष, गवत, पालापाचोळा.
- उपयोग: जमिनीत आर्द्रता टिकवून ठेवते. गवत व तणांचा त्रास कमी होतो.
- कसा वापरावा: पीकक्षेत्राच्या मोकळ्या भागांवर आच्छादन टाका.
4. वापसा स्थिती: मातीमध्ये योग्य प्रमाणात हवा असणे हे पिकांच्या निरोगी वाढीसाठी आणि उत्पादनक्षमतेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे असते. मातीतील वाफसा म्हणजे मातीला अशी स्थिती मिळवून देणे जिथे हवेची हालचाल होऊ शकते, पण माती ओलसर देखील राहते.
- महत्त्व: पिकांच्या वाढीसाठी आणि विकासासाठी मातीमध्ये पुरेशी हवेची देवाणघेवाण होणे अत्यावश्यक आहे. जीवामृताचा वापर आणि आच्छादन केल्यामुळे मातीतील हवेची देवाणघेवाण सुधारते, मातीतील सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण (ह्युमस) वाढते, पाण्याची उपलब्धता व धारणा क्षमता सुधारते, तसेच मातीची रचना बळकट होते.
- कसा वापरावा: वाफसा मिळवण्यासाठी, जीवामृत आणि आच्छादन यांचा नियमित वापर करावा, ज्यामुळे माती नैसर्गिक पद्धतीने सुपीक आणि हायड्रेट राहते.
झिरो बजेट नैसर्गिक शेतीचा पीक पद्धतीचा मॉडेल
- बहुपीक पद्धती:
- एकाच जमिनीत विविध प्रकारच्या पिकांची लागवड करा.
- पीक चक्रीकरणामुळे मातीतील पोषण टिकवले जाते.
- झाडे आणि फळझाडांची लागवड:
- पिकांसोबत झाडांची लागवड केल्यास जमीनीतील आर्द्रता टिकते.
- आंतरपीक पद्धती:
- मुख्य पिकांसोबत आंतरपीक लावल्यास जमीन व पाणी व्यवस्थापन सुधारते.
परंपरागत कृषी विकास योजना (PKVY) आणि ZBNF
परंपरागत कृषी विकास योजना (PKVY) ही झिरो बजेट नैसर्गिक शेतीला चालना देणारी महत्त्वाची योजना आहे. योजनेअंतर्गत शेतकऱ्यांना आर्थिक अनुदाने व तांत्रिक मदत दिली जाते. जैविक शेती आणि नैसर्गिक शेतीला प्रोत्साहन देण्यासाठी योजनेत शेतकरी गटांना प्राधान्य दिले जाते.
झिरो बजेट नैसर्गिक शेती: संधी आणि आव्हाने
संधी:
- शाश्वत शेतीचा पर्याय: पर्यावरणपूरक शेतीसाठी उपयुक्त.
- सेंद्रिय उत्पादनांची जागतिक मागणी: निर्यातीतून उत्पन्न वाढवता येते.
- शासनाची मदत: PKVY व NABARD सारख्या योजनांमुळे तांत्रिक व आर्थिक सहकार्य.
आव्हाने:
- प्रशिक्षणाचा अभाव: शेतकऱ्यांपर्यंत तांत्रिक ज्ञान पोहोचवणे महत्त्वाचे.
- प्रारंभिक खर्च व मेहनत: तंत्रज्ञान आत्मसात करण्यासाठी वेळ व मेहनत लागते.
- बाजारपेठ उपलब्धता: सेंद्रिय उत्पादनांच्या विक्रीसाठी मजबूत बाजारपेठ निर्माण करणे गरजेचे आहे.
झिरो बजेट नैसर्गिक शेती शाश्वत शेतीकडे नेणारा प्रभावी पर्याय आहे. सुभाष पाळेकर यांच्या मार्गदर्शनाने व PKVY सारख्या योजनांच्या मदतीने शेतकरी ही पद्धत आत्मसात करू शकतात. मात्र, प्रशिक्षित श्रमशक्ती, शाश्वत बाजारपेठा, आणि शेतकरी जागरूकता वाढवणे महत्त्वाचे ठरेल.
संदर्भ
- Indian Council of Agricultural Research (ICAR): https://icar.org.in
- Ministry of Agriculture and Farmers Welfare, Government of India: https://agricoop.nic.in
- सुभाष पाळेकर यांचे अधिकृत संकेतस्थळ: http://palekarzerobudgetspiritualfarming.org
- परंपरागत कृषी विकास योजना: https://pgsindia-ncof.gov.in