“पाणी म्हणजेच जीवन” हे आपण शालेय जीवनापासून ऐकत आलो आहोत. पण पाण्याचे प्रकार काय असतात हे आपल्याला नेहमीच माहिती नसते. पाणी फक्त नळातून, विहिरीतून किंवा धरणातून मिळणारं नसतं – ते जमिनीतही असतं, आणि झाडांमुळे वातावरणातही फिरत असतं.
या लेखात आपण ग्रीन वॉटर (Green Water) म्हणजे काय, ते का महत्त्वाचं आहे, आणि त्याचं अचूक मोजमाप का अवघड आहे हे समजून घेणार आहोत.
ग्रीन वॉटर (Green Water) म्हणजे काय?
पाण्याचे दोन मुख्य प्रकार असतात:
- ब्ल्यू वॉटर (Blue Water) – नद्या, तलाव, विहिरी, धरणं यामधील पाणी (आपण ज्या स्रोतांमधून पाणी पंप करतो).
- ग्रीन वॉटर (Green Water) – पावसाच्या रूपाने जमिनीत मुरलेलं आणि वनस्पतींनी वापरलेलं पाणी.
ग्रीन वॉटर म्हणजे पावसामुळे जमिनीत शोषलेलं पाणी, जे जमिनीतील मातीच्या कणांमध्ये साठतं आणि हळूहळू झाडांच्या मुळांमार्फत शोषलं जातं. पिकं वाढण्यासाठी सर्वात आधी ह्याच पाण्याचा वापर करतात. म्हणजेच, जे पाणी भूगर्भातून नाही तर नैसर्गिकरित्या पावसाने उपलब्ध होतं – ते ग्रीन वॉटर.
सूचना: याशिवाय, घरगुती वापरातून (जसं की अंघोळ, कपडे धुणं, स्वयंपाक) तयार होणारं ‘ग्रे वॉटर’ (Gray Water) हा आणखी एक पाण्याचा प्रकार मानला जातो.
ग्रीन वॉटर कुठे महत्त्वाचं आहे?
भारतामध्ये एकूण लागवडीखालील क्षेत्र सुमारे १३९.५ दशलक्ष हेक्टर आहे. त्यापैकी ७२.२ दशलक्ष हेक्टर क्षेत्र हे अजूनही Rainfed Agriculture म्हणजेच पावसाच्या पाण्यावर अवलंबून आहे. म्हणजे जवळपास ५१.७% शेती अजूनही ग्रीन वॉटर वरच चालते (Nature या प्रतिष्ठित वैज्ञानिक नियतकालिकात प्रसिद्ध झालेल्या एका अभ्यासानुसार).
या भागांमध्ये नैसर्गिकरीत्या पडणाऱ्या पावसाचे व्यवस्थापन हे अन्नसुरक्षेसाठी अत्यंत आवश्यक आहे. विशेषतः विदर्भ, मराठवाडा, मध्य भारत, राजस्थान आणि तेलंगणा यांसारख्या कोरडवाहू भागांमध्ये ग्रीन वॉटर म्हणजेच जीवनरेषाच आहे.
ग्रीन वॉटर का महत्त्वाचं आहे?
जर पावसाचे पाणी व्यवस्थितपणे जमिनीत साठवून ठेवलं नाही किंवा मातीची धूप झाली, तर अर्ध्याहून अधिक शेती संकटात येऊ शकते. ग्रीन वॉटर हे भारताच्या अन्नउत्पादन व ग्रामीण उत्पन्नासाठी मूलभूत आहे.
त्याशिवाय, ब्ल्यू वॉटर (Blue Water) म्हणजे विहिरी, बोअरवेल यांवरचा वाढता ताण, भूगर्भातील जलसाठ्याची घट, हवामान बदलामुळे पावसाचं अनियमित होणं — यामुळे ग्रीन वॉटर चा चांगला वापर करणं हाच शाश्वत शेतीचा पर्याय ठरतो.
ग्रीन वॉटर विरुद्ध ब्ल्यू वॉटर
| घटक | ग्रीन वॉटर (Green Water) | ब्ल्यू वॉटर (Blue Water) |
| मूळ स्रोत | पाऊस पडून जमिनीत मुरलेलं पाणी | विहीर, नद्या, तलाव, धरण |
| वापर | पिकांचं नैसर्गिक सिंचन | पंप, पाइप्स, ड्रिप सिंचनाद्वारे |
| शाश्वतता | नैसर्गिक आणि स्वयंपूर्ण | मर्यादित आणि जलसंकटग्रस्त |
| खर्च | कमी | जास्त (पंप, वीज, पाइप्स) |
| धोक्याची पातळी | जमिनीची धूप, हवामान बदल | जलतळाचा र्‍हास, अति दोहन |
ग्रीन वॉटर मोजणं इतकं कठीण का आहे?
ग्रीन वॉटर हे वरकरणी दिसत नाही. ते जमिनीत मुरलेलं असतं, झाडं ते शोषून घेतात, आणि उरलेलं पुन्हा वातावरणात बाष्पीभवन (Evapotranspiration) होऊन जाते. त्यामुळे हे पाणी नद्या, विहिरीसारखं सहजपणे मोजता येत नाही.
याला मोजण्यासाठी खालील गोष्टींची माहिती लागते:
- जमिनीचा प्रकार आणि मातीची साठवण क्षमता
- पाऊस किती पडतो आणि किती मुरतो
- कोणतं पीक आहे आणि त्याची पाण्याची गरज किती आहे
- तापमान आणि वायू आर्द्रता
या सर्व घटकांमध्ये सतत बदल होत असतात, त्यामुळे ग्रीन वॉटर मॉडेलिंग (Green Water Modelling) ही एक अत्यंत क्लिष्ट प्रक्रिया आहे.
जंगलं आणि ग्रीन वॉटर: निसर्गाची जिवंत उदाहरणं
तुम्ही कधी विचार केला आहे का, की हजारो एकरांवर पसरलेली घनदाट जंगलं कोणत्याही विहिरीशिवाय, पाईपशिवाय, ड्रिपशिवाय कशी टिकतात?
उत्तर अगदी सोपं आहे: जंगलं फक्त ग्रीन वॉटर वापरतात.
जंगलामध्ये सेंद्रिय आवरण (Organic Mulch), दाट वृक्षांची सावली आणि मुळांचं जाळं हे सगळं मातीतील ओलावा टिकवून ठेवतं. पाऊस पडला की पाणी मातीच्या आत मुरतं आणि तीच ओल झाडांच्या मुळांमार्फत शोषली जाते. कोणतंही बाहेरून पाणी देण्याची गरज लागत नाही.
पर्माकल्चरमध्ये ग्रीन वॉटरचं महत्त्व
पर्माकल्चर (Permaculture) ही संकल्पना निसर्गाच्या पद्धतीनुसार शेती आणि जीवनशैली रचण्यावर भर देते. यात पाणी, माती, सूर्यप्रकाश, हवा यांसारख्या नैसर्गिक संसाधनांचा कार्यक्षम वापर हा मूलभूत गाभा असतो. ग्रीन वॉटरच हे पर्माकल्चरमधील सर्वात महत्त्वाचं पाणी मानलं जातं.
AquaCrop: FAO चा मॉडेल
AquaCrop हे एक पिकांच्या वाढीचा मॉडेल (Crop Growth Simulation Model) आहे जे FAO (Food and Agriculture Organization) ने विकसित केलं आहे. हे मॉडेल खालील गोष्टी अभ्यासतं:
- मातीमध्ये किती पाणी साठतं
- पिकं किती पाणी वापरतात
- उत्पन्नावर त्या पाण्याचा काय परिणाम होतो
AquaCrop विशेषतः ग्रीन वॉटर वर आधारित शेतकीसाठी उपयुक्त ठरतं. कमी पाण्यात उत्पादन वाढवायचं असल्यास, हे मॉडेल शेतकऱ्यांसाठी आणि संशोधकांसाठी मार्गदर्शक ठरतं. FAO च्या Land, Soil and Water Division कडून हे मॉडेल शेतीतील पाण्याच्या वापराचा अभ्यास करण्यासाठी जागतिक स्तरावर वापरलं जातं.
ग्रीन वॉटर (Green Water) ही संकल्पना समजून घेणं आणि तिचं व्यवस्थापन करणं हे भारतातील अन्नसुरक्षेसाठी अत्यावश्यक आहे. शाश्वत शेती, मृदा आरोग्य, पाण्याचं संवर्धन आणि हवामान बदलाच्या पार्श्वभूमीवर, ग्रीन वॉटर चं महत्त्व अधिकच वाढत चाललं आहे.
आपण सध्या ब्ल्यू वॉटर (Blue Water) म्हणजे विहिरी-तलावांवर अधिक भर देतो, पण भविष्यात जर शेती टिकवायची असेल, तर ग्रीन वॉटर चं संरक्षण, व्यवस्थापन आणि अभ्यास याकडे लक्ष द्यावं लागेल.
