सेंद्रिय प्रमाणपत्रांचे प्रकार

आजकाल ग्राहक अधिक आरोग्यसजग झाले आहेत. रासायनिक अन्नामुळे होणारे आजार, कीटकनाशकांचा अतिरेकी वापर, आणि GM बियाण्यांच्या दुष्परिणामांविषयी आता जागरूकता वाढली आहे. त्यामुळे सेंद्रिय उत्पादनांची (Organic Produce) मागणी वेगाने वाढते आहे. पण खरी चिंता हीच असते – “हे खरंच सेंद्रिय आहे का?” म्हणूनच ‘सेंद्रिय प्रमाणपत्र’ (Organic Certification) हा ग्राहक आणि विक्रेत्यांमधील विश्वासाचा दुवा बनतो. याच संदर्भात, सेंद्रिय प्रमाणपत्रांचे प्रकार समजून घेणं अत्यंत गरजेचं ठरतं.

सेंद्रिय शेती आणि प्रमाणपत्र म्हणजे काय?

सेंद्रिय शेती म्हणजे कोणतेही रासायनिक खत, कीटकनाशक किंवा GM बियाण्यांशिवाय नैसर्गिक पद्धतीने केली जाणारी शेती. मात्र, बाजारात किंवा शासकीय लाभ मिळवताना अधिकृत सेंद्रिय प्रमाणपत्र आवश्यक ठरतं. हे प्रमाणपत्र म्हणजे शेतकऱ्याच्या उत्पादनाने विशिष्ट सेंद्रिय मानकांची पूर्तता केली असल्याचा अधिकृत पुरावा असतो.

भारतातील सेंद्रिय प्रमाणपत्र पद्धती

भारत सरकारने शेतकऱ्यांसाठी सेंद्रिय प्रमाणनासाठी दोन महत्त्वाच्या प्रणाली सुरू केल्या आहेत – राष्ट्रीय सेंद्रिय उत्पादन कार्यक्रम (NPOP) आणि PGS-India (Participatory Guarantee System). या प्रणालींचे नियमन खालील प्रमुख संस्था आणि मंत्रालयांमार्फत होते:

• APEDA (Agricultural and Processed Food Products Export Development Authority) – वाणिज्य आणि उद्योग मंत्रालय अंतर्गत, NPOP प्रणालीसाठी जबाबदार
• NCOF (National Centre of Organic Farming) – कृषी व शेतकरी कल्याण मंत्रालय अंतर्गत, PGS-India प्रणालीसाठी जबाबदार

या प्रणाली शेतकऱ्यांना अधिकृत सेंद्रिय मान्यता मिळवण्याचा मार्ग देतात, जेणेकरून स्थानिक, देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांमध्ये त्यांची उत्पादने विश्वासाने विकली जाऊ शकतात.

१. राष्ट्रीय सेंद्रिय उत्पादन कार्यक्रम (NPOP)

• नियंत्रण यंत्रणा: APEDA अंतर्गत
• प्रक्रिया: तृतीय पक्ष तपासणी (third-party certification) आणि लेखापरीक्षण
• उपयुक्तता: देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय विक्रीसाठी (विशेषतः निर्यातीसाठी)
• प्रमाणित उत्पादनांवर वापरला जाणारा लोगो: India Organic

२. सहभागी हमी प्रणाली – PGS India

• नियंत्रण यंत्रणा: NCOF (राष्ट्रीय सेंद्रिय शेती केंद्र)
• प्रक्रिया: शेतकरी गट एकमेकांच्या शेतीचे निरीक्षण करतात, सामूहिक मूल्यांकन
• उपयुक्तता: स्थानिक विक्रीसाठी आणि लहान शेतकरी गटांसाठी सोपी आणि विश्वासार्ह प्रक्रिया
• प्रमाणनाचे दोन स्तर:
  • PGS-Green: संक्रमण कालावधीतील शेतीसाठी (सेंद्रियतेकडे वाटचाल करणारा कालावधी). शेतकरी सेंद्रिय पद्धतीकडे वळले आहेत, पण 2-3 वर्षांची पूर्ण सेंद्रिय मान्यता अद्याप मिळालेली नाही. या टप्प्यावर PGS-Green लोगो वापरता येतो.
  • PGS-Organic: जेव्हा शेतीने सेंद्रिय मानकांची पूर्तता केली जाते, तेव्हा PGS-India Organic लोगो वापरण्याची मान्यता मिळते.

जैविक भारत लोगो (Jaivik Bharat Logo) म्हणजे काय?

• Jaivik Bharat हा FSSAI ने विकसित केलेला सार्वत्रिक लोगो आहे, जो ग्राहकांना सेंद्रिय उत्पादन सहज ओळखता यावं यासाठी वापरला जातो.
• तो NPOP आणि PGS-India या दोन्ही प्रणालींमध्ये प्रमाणित उत्पादनांवर वापरता येतो, पण फक्त अंतिम सेंद्रिय मान्यता (PGS-Organic किंवा NPOP) असलेल्या उत्पादनांवरच.

PGS-Green हे संक्रमण टप्प्याचं प्रमाणन असल्यामुळे या टप्प्यावर Jaivik Bharat लोगो वापरता येत नाही.

जागतिक स्तरावरील प्रमुख सेंद्रिय प्रमाणपत्रे

USDA Organic (USA)

• अमेरिकेचं अधिकृत सेंद्रिय प्रमाणन.
• भारतातील काही मान्यताप्राप्त संस्था हे प्रमाणपत्र देतात.
• जर USA मध्ये निर्यात करायची असेल, तर हे प्रमाणन उपयुक्त आहे.

EU Organic Certification

• युरोपियन युनियन मानकांनुसार सेंद्रिय शेतीचं प्रमाणन.
• भारतातील NPOP प्रमाणनास EU equivalence मान्यता आहे, त्यामुळे NPOP प्रमाणन सहसा पुरेसं ठरतं.
• काही खास बाबतीत, EU specific तपासणी लागू शकते.

JAS (Japan Agricultural Standard)

• जपान सरकारकडून दिलं जाणारं सेंद्रिय प्रमाणन.
• जर जपानी बाजारपेठ गाठायची असेल, तर हे प्रमाणन आवश्यक ठरू शकतं.

IFOAM (International Federation of Organic Agriculture Movements)

• हे शासकीय प्रमाणपत्र नाही. तरीही विश्वासार्हता देणारी मान्यता आहे.
• भारतामध्ये याचा वापर निर्यातयोग्य किंवा जागतिक ब्रँडिंगसाठी होतो.

भारतातील India Organic प्रमाणपत्र काही देशांमध्ये मान्यताप्राप्त आहे, पण प्रत्येक देशाचे स्वतंत्र मानक असल्यामुळे, निर्यात करणाऱ्या शेतकऱ्यांनी देशानुसार योग्य सल्ला घ्यावा.

भारतातील प्रमाणित संस्था (NPOP अंतर्गत)

या संस्था केवळ तृतीय पक्ष प्रमाणनासाठी जबाबदार आहेत आणि त्या PGS प्रणालीशी संबंधित नाहीत. या संस्था NPOP मानकांनुसार सेंद्रिय प्रमाणपत्र देतात:

प्रमुख प्रमाणित संस्था (Accredited Certification Bodies under NPOP):

• ECOCERT India Pvt. Ltd.
• Lacon Quality Certification Pvt. Ltd.
• OneCert International Pvt. Ltd.
• IMO Control Pvt. Ltd.
• Aditi Organic Certifications Pvt. Ltd.
• Indocert (Indian Organic Certification Agency)
• Control Union Certifications India Pvt. Ltd.
• SGS India Pvt. Ltd.
• Bureau Veritas Certification India Pvt. Ltd.
• TUV India Pvt. Ltd.
• Intertek India Pvt. Ltd.
• ICS India Pvt. Ltd.
• ISCOP (Indian Society for Certification of Organic Products)

नोंद: संपूर्ण अद्ययावत यादी APEDA च्या संकेतस्थळावर “Accredited Certification Bodies under NPOP” या विभागात पाहता येते.

सेंद्रिय प्रमाणपत्र का आवश्यक आहे?

• ग्राहकाचा विश्वास निर्माण करण्यासाठी
• बाजारपेठ विस्तारित करण्यासाठी – विशेषतः शहरात आणि ऑनलाईन विक्रीसाठी
• प्रीमियम किंमत मिळवण्यासाठी – सेंद्रिय उत्पादन अधिक भावात विकलं जातं

सेंद्रिय प्रमाणपत्र खरंच आवश्यक आहे का?

शेतकरी आणि ग्राहक दोघांसाठीच विचार करण्याजोगे मुद्दे:

• “मी सेंद्रिय शेती करतो” हे सांगणं सोपं असलं, तरी ग्राहकांचा विश्वास जिंकण्यासाठी पुरावा आवश्यक आहे का?
• ग्राहक म्हणून आपण सेंद्रिय उत्पादन शोधतो, पण त्याचं प्रमाणन नसेल तर निर्णय घ्यायला अडचण होते का?
• स्थानिक बाजारपेठ आणि थेट ग्राहकांशी व्यवहार करणाऱ्यांसाठी – फक्त सेंद्रिय सल्लागारांवर अवलंबून न राहता, PGS सारख्या प्रणालीमधून पारदर्शकता शक्य आहे का?

यावर विचार करून, स्वतःच्या शेतीच्या आणि विक्री धोरणाच्या अनुषंगाने निर्णय घ्या.

टीप: या लेखातील माहिती अधिकृत सरकारी स्रोतांवर आधारित आहे. अधिक माहिती आणि अचूक मार्गदर्शनासाठी कृपया खालील अधिकृत संकेतस्थळे पहा:

• https://apeda.gov.in
• https://pgsindia-ncof.gov.in
• https://jaivikbharat.fssai.gov.in
• https://agricoop.gov.in

कोणताही आर्थिक किंवा शेतीविषयक निर्णय घेण्याआधी सेंद्रिय सल्लागाराचा सल्ला घेणं उपयुक्त ठरेल.