भारत हा जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा बटाटा उत्पादक देश आहे. दरवर्षी देशात ५ कोटी टनांहून अधिक (सुमारे ६० दशलक्ष टन) बटाट्यांचे उत्पादन होते. हा प्रचंड माल प्रामुख्याने टेबल बटाटा म्हणून वापरला जातो. परंतु, टेबल बटाट्यांमध्ये पाणी व साखरेचे प्रमाण जास्त असल्याने त्यांचा फ्रेंच फ्राईज (French Fries) किंवा चिप्ससाठी (Potato Chips) वापर केल्यास रंग पटकन तपकिरी होतो आणि उत्पादन कुरकुरीत राहत नाही.
यामुळे गेल्या दोन दशकांत भारतात प्रक्रिया दर्जाच्या बटाट्यांची मागणी झपाट्याने वाढली आहे. जागतिक ब्रँड्स आणि भारतीय कंपन्या या क्षेत्रात उतरल्यामुळे शेतकऱ्यांसाठी नवी बाजारपेठ तयार झाली आहे.
बटाटा प्रक्रिया उद्योगाचा विस्तार
भारतातील प्रक्रिया दर्जाच्या बटाट्यांचा उद्योग पूर्वी खूपच मर्यादित होता. पण फास्ट-फूड साखळ्यांचा विस्तार, शहरीकरण आणि झपाट्याने बदलणाऱ्या खाद्य सवयींमुळे फ्रेंच फ्राईज आणि स्नॅक्सची मागणी अनेक पटींनी वाढली आहे.
Finshots च्या लेखानुसार, भारताने फ्रेंच फ्राईज क्षेत्रात मोठी मजल मारली असून McCain, HyFun, Iscon Balaji, ITC आणि Haldiram’s यांसारख्या कंपन्यांनी देशात मोठ्या प्रक्रिया युनिट्स उभारल्या आहेत. गुजरातमध्येच हजारो टन प्रक्रिया दर्जाचे बटाटे शेतकऱ्यांकडून थेट खरेदी केले जातात.
निर्यातीच्या बाबतीतही भारत झपाट्याने पुढे सरकत आहे. २०२३-२४ मध्ये १.३६ लाख टन फ्रोजेन फ्रेंच फ्राईज निर्यात झाली, ज्याची किंमत सुमारे ₹१,४७९ कोटी एवढी होती.
प्रक्रिया बटाट्यांसाठी आवश्यक गुणधर्म
प्रक्रिया दर्जाचा बटाटा हा टेबल बटाट्यांपेक्षा खूप वेगळा असतो:
- उच्च ड्राय मॅटर (स्टार्च जास्त): २०% पेक्षा जास्त असणे आदर्श (MDPI
- कमी रिड्यूसिंग शुगर: ०.२५% पेक्षा कमी असल्यास फ्राईज सोनेरी रंगाचे होतात.
- लांबट व मोठा आकार: फ्राईज कापताना एकसमान लांबी मिळते.
- पिवळसर गर: बाजारात आकर्षक दिसतो.
सॅन्टाना (Santana)– जागतिक दर्जाची जात
सॅन्टाना ही प्रक्रिया उद्योगात आघाडीवर असलेली जात असून बेल्जियम, नेदरलँड्स यांसारख्या देशांतून ती मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाते.
- कंदाचा आकार: लांबट, मोठा.
- गुणवत्ता: उच्च स्टार्च, कमी साखर, पिवळसर गर.
- फ्राईजसाठी फायदे: एकसमान शिजणे, सोनेरी रंग, कुरकुरीत टेक्स्चर.
- जागतिक बाजारातील स्थान: Santana ही McDonald’s आणि Burger King सारख्या साखळ्यांमध्ये पसंतीची जात आहे.
भारतातही काही कंपन्यांनी या जातीची लागवड सुरू केली असून प्रक्रिया उद्योगात मागणी वाढत आहे.
कुफ़्री फ्रायसोना (Kufri Frysona)– भारताची देणगी
भारतात प्रक्रिया बटाट्यांची जात उपलब्ध व्हावी यासाठी ICAR–Central Potato Research Institute (CPRI) ने २०१६ मध्ये कुफ़्री फ्रायसोना विकसित केला.
गुणवत्ता:
- ~२३% ड्राय मॅटर
- ~२८% स्टार्च
- कमी रिड्यूसिंग शुगर
- साठवण क्षमता: देशी पातळीवरील साठवणीत ८ आठवड्यांपेक्षा जास्त टिकते
- उत्पन्न: हेक्टरला ४५ टनांपर्यंत असल्याचे अहवालात नमूद केले आहे
- शेतकऱ्यांना फायदे:
- आयात बियाण्यांवर अवलंबित्व कमी.
- कॉन्ट्रॅक्ट शेतीसाठी आदर्श.
- भारतीय हवामानाशी सुसंगत.
मर्यादा आणि आव्हाने
भारतामध्ये प्रक्रिया बटाटे वाढवताना काही अडथळे कायम आहेत:
- बीज उपलब्धता: वर्षभर प्रमाणित दर्जाचे बीज मिळणे कठीण आहे.
- कोल्ड चेनची कमतरता: भारतात अजूनही ९९% पेक्षा जास्त packhouses (शेतपातळीवर लगेच साठवण आणि वर्गीकरण करणारी पायाभूत सुविधा) व रेफर ट्रकांची (थंडवाहन ट्रक) कमतरता आहे.
- लागवडीचा खर्च: उच्च दर्जाच्या जातींच्या लागवडीचा खर्च जास्त आहे
- हवामान व रोगाचा धोका: हवामान बदल आणि बटाट्यांमध्ये होणारी एक जैवरासायनिक प्रक्रिया, जी विशेषतः कोल्ड स्टोरेजमध्ये ४–८°C तापमानावर ठेवताना घडते (cold-induced sweetening ) यामुळे गुणवत्तेवर परिणाम होऊ शकतो.
संधी आणि पुढील दिशा
- स्थिर बाजारपेठ: प्रक्रिया कंपन्यांच्या करारामुळे शेतकऱ्यांना दर आणि विक्रीची खात्री.
- निर्यात क्षमता: भारताची फ्रेंच फ्राईज निर्यात झपाट्याने वाढते आहे – २०२३-२४ मध्ये १.३६ लाख टनापर्यंत पोहोचली.
- संशोधन: CPRI ने Kufri Frysona नंतर Kufri FryoM सारख्या आणखी जाती विकसित केल्या आहेत.
- पायाभूत सुविधा: कोल्ड स्टोरेज व प्रक्रिया युनिट्समध्ये अधिक गुंतवणूक आवश्यक.
- FPO व सहकारी संस्था: सामूहिक पातळीवर प्रक्रिया उद्योगात सहभागी झाल्यास शेतकऱ्यांचा नफा वाढू शकतो.
सॅन्टाना आणि कुफ़्री फ्रायसोना या दोन जातींनी फ्रेंच फ्राईज उद्योगात नवीन संधी उघडल्या आहेत. सॅन्टाना ही जागतिक स्तरावर मान्यताप्राप्त जात आहे, तर कुफ़्री फ्रायसोना ही भारतात विकसित झालेली प्रक्रिया बटाटा जात असून शेतकऱ्यांना थेट बाजारपेठ उपलब्ध करून देते.
भारतीय परिस्थितीत जर शेतकरी आणि शेतकरी उत्पादक संघटना (FPOs) योग्य नियोजनाने या क्षेत्रात पुढे गेले, तर हे टिकाऊ व फायदेशीर पर्याय ठरू शकते.
