आजच्या अति खरेदीच्या (ग्राहकवादाच्या / consumerism) युगात, नवीन उत्पादने सतत बाजारात येत असतात आणि जुन्या वस्तू कालबाह्य (outdated) वाटू लागतात. हे नेहमीच नैसर्गिकरित्या होत नाही, तर अनेक वेळा उत्पादक कंपन्या मुद्दामच त्यांच्या वस्तूंची उपयुक्तता मर्यादित ठेवतात. यालाच “नियोजित कालबाह्यता” (Planned Obsolescence) असे म्हणतात. याचा ग्राहकांवर आर्थिक बोजा पडतो आणि पर्यावरणावरही मोठा परिणाम होतो. त्यामुळे ही संकल्पना समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
ग्राहकवाद (Consumerism) आणि त्याचा प्रभाव
ग्राहकवाद हा आजच्या अर्थव्यवस्थेचा एक अविभाज्य भाग बनला आहे. लोकांकडे जास्त खर्च करण्याइतकी पैसा (Disposable Income) उपलब्ध आहे, आणि बँका तसेच इतर वित्तीय संस्था सहज कर्ज उपलब्ध करून देतात. यामुळे नवीन वस्तू खरेदी करणे सुलभ झाले आहे.
ग्राहकवादाची उदाहरणे:
- फास्ट फॅशन: नवीन फॅशन ट्रेंड सतत बदलत असल्याने लोक दर काही महिन्यांत नवीन कपडे खरेदी करतात, जुने कपडे फेकले जातात.
- स्मार्टफोन: मोबाइल कंपन्या वारंवार नवीन मॉडेल बाजारात आणतात, जेणेकरून जुन्या फोनमध्ये नवीन फिचर्स नसल्यानं ग्राहक नवीन फोन घेण्यास प्रवृत्त होतात.
- वाहने: नवीन मॉडेलमध्ये किरकोळ बदल करून जुन्या गाड्या कालबाह्य असल्याचे दर्शवले जाते, त्यामुळे ग्राहक नवीन गाडी घेण्याचा विचार करतात.
फीबस कार्टेल – नियोजित कालबाह्यतेचा पहिला कट
1924 मध्ये Osram, General Electric, Philips यांसारख्या मोठ्या कंपन्यांनी एकत्र येऊन फीबस कार्टेल (Phoebus Cartel) स्थापन केले. यांचा उद्देश विजेच्या बल्बचे आयुष्य 2,500 तासांवरून मुद्दाम 1,000 तासांपर्यंत कमी करणे हा होता, जेणेकरून ग्राहकांना वारंवार नवीन बल्ब खरेदी करावे लागतील.
हा नियोजित कालबाह्यतेचा पहिला ज्ञात प्रयोग होता! पुढे ग्राहक संघटनांनी आवाज उठवल्यानंतर हे कार्टेल बेकायदेशीर ठरले. मात्र, याने इलेक्ट्रॉनिक्स, वाहन आणि फॅशन उद्योगांमध्ये नियोजित कालबाह्यतेचा पाया घातला – जो आजही कायम आहे!
नियोजित कालबाह्यतेचे प्रकार
तांत्रिक (Technical Obsolescence):
- जुन्या उत्पादनांमध्ये नवीन तंत्रज्ञानाचा अभाव ठेवल्यामुळे ग्राहकांना नवीन उत्पादने घ्यावी लागतात.
- उदा. जुने स्मार्टफोन नवीन सॉफ्टवेअर अपडेट सपोर्ट करत नाहीत किंवा नवीन सॉफ्टवेअर स्थापित केल्यावर डिव्हाइस हळू होते.
- काही उपकरणांमध्ये जुन्या मॉडेलसाठी सॉफ्टवेअर अपडेट्स बंद केले जातात, ज्यामुळे ग्राहकांना नवीन उपकरणे घ्यावी लागतात.
कार्यक्षमतेतील कालबाह्यता (Functional Obsolescence):
- वस्तूंची कार्यक्षमता कमी होत जाते किंवा त्या दुरुस्त करता येत नाहीत.
- उदा. प्रिंटर कंपन्या विशिष्ट प्रकारच्या इंक कार्ट्रिजचा वापर करतात, जे जुन्या मॉडेलला सपोर्ट करत नाहीत.
मनोगत कालबाह्यता (Perceived Obsolescence):
- वस्तू पूर्णतः कार्यक्षम असल्या तरी नवीन ट्रेंडमुळे त्या कालबाह्य वाटू लागतात.
- उदा. फॅशन उद्योगात दर काही महिन्यांनी नवीन ट्रेंड आणले जातात.
नियोजित कालबाह्यतेशी संबंधित ग्राहक प्रकरणे आणि उदाहरणे:
- ऍपल आयफोन स्लोइंग प्रकरण (2017): ऍपलने जुन्या आयफोन मॉडेल्सचा परफॉर्मन्स जाणूनबुजून कमी केल्याचे मान्य केले होते आणि त्यावर कंपनीने माफी मागितली होती.
- HP प्रिंटर फ्रान्स प्रकरण: फ्रान्समध्ये HP प्रिंटर कंपनीवर खटला दाखल करण्यात आला होता, ज्यामध्ये त्यांनी जुन्या प्रिंटर मॉडेल्समध्ये नवीन इंक कार्ट्रिज न बसण्यासारखे तांत्रिक बदल केले होते.
- फास्ट फॅशन ब्रँड्स: काही विशिष्ट प्रकारच्या कपड्यांना लवकर खराब होण्यासाठी बनवतात, जेणेकरून ग्राहक वारंवार नवीन कपडे खरेदी करतील.
EU कॉमन चार्जर नियम आणि त्याचे महत्त्व
युरोपियन युनियनने Common Charger Rule लागू केला आहे, ज्यामुळे सर्व स्मार्टफोन, टॅब्लेट आणि तत्सम उपकरणांसाठी एकच प्रकारचा चार्जर वापरणे बंधनकारक असेल. यामुळे:
- ग्राहकांना वारंवार नवीन चार्जर खरेदी करावा लागणार नाही, त्यामुळे अतिरिक्त खर्च टाळता येईल.
- ई-कचरा (E-waste) कमी होईल आणि पर्यावरण संरक्षणास मदत होईल.
- चार्जिंग सिस्टम अधिक युनिफॉर्म आणि वापरण्यास सोपी बनेल.
हा नियम नियोजित कालबाह्यतेला कमी करण्याच्या दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल आहे, कारण यामुळे ग्राहकांना जुन्या उपकरणांसाठी नवीन चार्जर खरेदी करण्याची गरज भासणार नाही.
नियोजित कालबाह्यतेला तोंड देण्यासाठी उपाय
वैयक्तिक स्तरावर:
- खरेदी करण्यापूर्वी विचार करा: नवे उत्पादन खरंच आवश्यक आहे का?
- टिकाऊ वस्तू निवडा: मजबूत आणि दुरुस्त करता येणाऱ्या वस्तूंची निवड करा.
- दुरुस्तीला प्राधान्य द्या: नवीन वस्तू खरेदी करण्याऐवजी दुरुस्त करण्याचा पर्याय निवडा.
- Refurbished उत्पादने खरेदी करा: जर नवीन वस्तू घ्यायचीच असेल, तर पुनर्वापरासाठी तयार केलेली (refurbished) उत्पादने घ्या.
- जुन्या वस्तू पुनर्वापर किंवा दान करा: काम करीत असलेल्या वस्तू कचऱ्यात न टाकता गरजू लोकांना द्या किंवा रिसायकल करा.
ग्राहक संरक्षण आणि कायदेशीर उपाय:
- भारतीय ग्राहक संरक्षण कायदा 2019 नुसार ग्राहकांनी सदोष उत्पादनांसाठी तक्रार करू शकते.
- राष्ट्रीय ग्राहक हेल्पलाइन: 1800114000 किंवा 14404 वर संपर्क करून तक्रार करता येते.
- ऑनलाइन तक्रार: consumerhelpline.gov.in येथे तक्रार नोंदवता येते.
- फसवणुकीविरोधात कायदेशीर कारवाई: उत्पादक कंपन्यांवर फसवणुकीबद्दल खटले दाखल करण्याचा पर्याय उपलब्ध आहे.
समाज आणि धोरणात्मक उपाय:
- Right to Repair चळवळीला पाठिंबा द्या: ग्राहकांना स्वतःच्या वस्तू दुरुस्त करता येण्याचा अधिकार मिळावा.
- सरकारने कठोर पर्यावरणीय धोरणे आणावीत: इलेक्ट्रॉनिक कचऱ्याच्या व्यवस्थापनासाठी कडक नियम लागू करावेत.
- Circular Economy संकल्पना विकसित करावी: उत्पादन पुनर्वापर आणि रिसायकल करण्यावर भर द्यावा.
नियोजित कालबाह्यता ही ग्राहकांसाठी आणि पर्यावरणासाठी मोठी समस्या बनली आहे. त्यामुळे ग्राहकांनी जबाबदारीने खरेदी करण्याची सवय लावणे आणि उत्पादक कंपन्यांनी अधिक टिकाऊ उत्पादने बाजारात आणणे आवश्यक आहे. सरकार आणि समाजानेही पर्यावरणपूरक धोरणे अवलंबून हा मुद्दा हाताळला पाहिजे.
समाज म्हणून आपण सजग ग्राहक (Informed Consumers) बनलो तरच नियोजित कालबाह्यतेच्या या साखळीला तोडता येईल आणि एक जबाबदार आणि शाश्वत भविष्य घडवता येईल.
जागो ग्राहक जागो !