आज ११ एप्रिल – थोर समाजसुधारक महात्मा ज्योतिराव गोविंदराव फुले यांची जयंती! त्यांचा जन्म ११ एप्रिल १८२७ रोजी झाला. या लेखाच्या माध्यमातून आपण त्यांच्या जन्मतिथीच्या निमित्ताने, महात्मा फुले यांच्या कृषी आणि शिक्षण क्षेत्रातील क्रांतिकारी कार्यावर विशेष लक्ष केंद्रित करत आहोत.
महात्मा फुले हे समाजातील शोषित, वंचित, महिलां आणि शेतकऱ्यांच्या हक्कासाठी आयुष्यभर झगडणारे असामान्य विचारवंत, लेखक आणि शिक्षणप्रेमी होते. सामाजिक न्याय, शिक्षण आणि कृषी क्षेत्रातील त्यांच्या दूरदृष्टीमुळे आजही ते आपल्या प्रेरणेचा स्रोत आहेत. त्यांनी 19 व्या शतकात जेव्हा समाज जात-धर्माच्या अंधश्रद्धांमध्ये अडकलेला होता, तेव्हा शोषित आणि वंचित घटकांसाठी नवप्रवाह सुरू केला. त्यांच्या कार्याची व्याप्ती फार मोठी असली, तरी शिक्षण आणि शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांवर त्यांनी जे विचार मांडले, ते आजही तितकेच सुसंगत आहेत.
त्यांच्या काळातील शेती आणि शेतकऱ्यांची अवस्था
महात्मा फुले यांच्या काळात (1830-1890) भारतातील शेतकरी अतीव दारिद्र्यात आणि शोषणात अडकलेले होते. मुख्यतः:
- धर्मशास्त्राच्या अधीन असलेली सामाजिक रचना – जातव्यवस्थेमुळे शेतकऱ्यांना शिक्षण, निर्णयप्रक्रिया किंवा धार्मिक-सामाजिक सन्मानापासून दूर ठेवण्यात आलं होतं.
- ब्रिटिश सरकारची महसुली धोरणं – शेतीचा नफा शेतकऱ्यांना मिळण्याऐवजी, तो वसूलदार, सावकार आणि सरकारकडे जात होता.
- अज्ञान आणि अंधश्रद्धा – पावसासाठी देवी-देवतांची पूजा, पीक न झाल्यास आत्मपरीक्षणाऐवजी विधी-विधानांवर भर, अशा अंधश्रद्धांनी शेतकरी अधिकच कमजोर बनला होता.
शेतकऱ्याचा आसूड: आजही तितकाच लागू
१८८१ मध्ये महात्मा फुले यांनी लिहिलेला ‘शेतकऱ्याचा आसूड’ हा केवळ पुस्तक नाही, तर अन्यायाविरुद्धचा आवाज होता. त्यांनी शेतकऱ्यांच्या हालअपेष्टा, सावकारांची लूट, आणि ब्रिटिश सरकारच्या अन्यायकारक महसूल धोरणांवर कठोर शब्दांत टीका केली.
त्यांचे म्हणणे स्पष्ट होते — जेवढा शेतकरी महत्त्वाचा, तेवढाच तो उपेक्षित.
महात्मा फुले यांनी शेतीला वैज्ञानिक दृष्टिकोनाची गरज सांगितली, शिक्षणावर भर दिला आणि अंधश्रद्धांचा निषेध केला. त्यामुळे ‘शेतकऱ्याचा आसूड’ आजही आपल्याला शेती आणि समाज दोघांबाबत विचार करायला भाग पाडतो.
शिक्षणाच्या माध्यमातून शोषणा विरोधात संघर्ष
महात्मा फुले यांचं सर्वात मोठं योगदान म्हणजे त्यांनी शिक्षणाच्या माध्यमातून समाजपरिवर्तनाचा मार्ग निवडला. त्यांनी सर्वप्रथम मुलींसाठी पुण्यात 1848 मध्ये शाळा सुरू केली. त्याकाळी स्त्रियांना शिक्षण देणे ही कल्पनाच क्रांतिकारक होती.
- बहुजनांसाठी शिक्षण – फक्त उच्चवर्णीय नव्हे तर शूद्र-अतिशूद्र, स्त्रिया आणि कामगारवर्गासाठी शिक्षण उपलब्ध करणे हे त्यांचं ध्येय होतं.
- सावित्रीबाई फुले यांचा साथ – त्यांनी सावित्रीबाई फुले यांना शिक्षिका म्हणून तयार केलं — त्या भारतातील पहिल्या स्त्री शिक्षिका ठरल्या.
- शिक्षण हे मुक्तीचं साधन – त्यांनी स्पष्टपणे म्हटलं, “विद्येअभावी अज्ञान, अज्ञानामुळे अविवेक, अविवेकामुळे अधःपतन!”
शेतकऱ्यांना सशक्त करायचं असेल तर त्यांना शिक्षण, हक्कांची जाणीव आणि आर्थिक शाश्वतेची गरज आहे, हे महात्मा फुले यांना उमगले होते.
आजच्या काळातील महत्त्व
आज शेतकऱ्यांसमोरील समस्या बदलल्या असल्या तरी मूळ प्रश्न – शेतकऱ्याचं उत्पन्न, हवामान बदल, बाजारात असमानता – हे अजूनही कायम आहेत. अशावेळी महात्मा फुले यांचा विचार मार्गदर्शक ठरतो. त्यांनी दिलेला संदेश – “सत्य शोधा, शिक्षण घ्या आणि अन्यायाविरोधात आवाज उठवा” – आजही तितकाच प्रभावी आहे.
महात्मा फुले हे केवळ समाजसुधारक नव्हते, तर शोषणविरोधात बंड पुकारणारे तेजस्वी विचारवंत होते. त्यांनी ‘शेतकऱ्याचा आसूड’ सारख्या ग्रंथातून कृषी व्यवस्थेतील अन्याय मांडला, आणि शिक्षणाच्या माध्यमातून परिवर्तनाचा मार्ग दाखवला.
आज त्यांच्या जन्मतिथीच्या निमित्ताने, त्यांच्या विचारांची जाणीव आणि कृतीशीलतेतून आदरांजली वाहणं हेच त्यांचं खरं स्मरण आहे.