भारतात शेतीच्या विविध पद्धतींबाबत चर्चा सातत्याने होत असते. सेंद्रिय शेती (Organic Farming) आणि चांगल्या कृषी पद्धती (Good Agricultural Practices – GAP) या दोन्ही शेती पद्धती शाश्वत शेतीला चालना देणाऱ्या आहेत. मात्र, भारतीय शेतकऱ्यांसाठी कोणता पर्याय अधिक फायदेशीर ठरू शकतो? या लेखात या दोन्ही संकल्पनांबाबत सविस्तर चर्चा करू आणि योग्य निवडीसाठी मार्गदर्शन करू.
सेंद्रिय शेती म्हणजे काय?
सेंद्रिय शेती ही संकल्पना रासायनिक खतांचा आणि कीडनाशकांचा वापर न करता नैसर्गिक पद्धतीने शेती करण्यासंदर्भात आहे. यामध्ये कंपोस्ट, गोमूत्र, जैविक कीटकनाशके आणि नैसर्गिक खतांचा उपयोग केला जातो.
सेंद्रिय शेतीचे फायदे:
- मृदास्वास्थ्य सुधारते आणि सुपीकता टिकून राहते: कारण नैसर्गिक सेंद्रिय पदार्थांमुळे मातीतील सूक्ष्मजीवसंख्या वाढते आणि मृदास्वास्थ्य सुधारते.
- रासायनिक अवशेषमुक्त अन्न उत्पादन होते: सेंद्रिय शेतीत रासायनिक खतांचा वापर नसल्याने उत्पादन शुद्ध व सुरक्षित राहते.
- पर्यावरणपूरक आणि जैवविविधतेस पोषक: नैसर्गिक शेतीमुळे नद्यांचे प्रदूषण टळते आणि कीटक, पक्षी यांना अनुकूल वातावरण मिळते.
- निर्यातक्षम उत्पादनासाठी योग्य: अनेक आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांमध्ये सेंद्रिय उत्पादनांना मोठी मागणी आहे. तथापि, भारतातील स्थानिक बाजारपेठ अद्याप पुरेशी विकसित झालेली नाही, त्यामुळे योग्य ग्राहकवर्ग मिळवण्यासाठी अतिरिक्त प्रयत्न करावे लागतात.
सेंद्रिय शेतीचे तोटे:
- उत्पादन खर्च तुलनेने जास्त असतो: सेंद्रिय खत, जैविक कीटकनाशके यांची किंमत अधिक असते. तसेच, सेंद्रिय शेतीमध्ये रासायनिक तणनाशकांचा वापर न केल्याने तण नियंत्रणासाठी मोठ्या प्रमाणात मजूर लागतात, त्यामुळे उत्पादन खर्च वाढतो.
- पहिल्या काही वर्षांत उत्पादनात घट होऊ शकते: मातीतील नैसर्गिक उत्पादन क्षमता सुधारण्यासाठी वेळ लागतो आणि सुरुवातीला उत्पादन तुलनेने कमी येते.
- सेंद्रिय प्रमाणपत्र मिळवणे आणि बाजारपेठ शोधणे कठीण असते: सेंद्रिय प्रमाणनासाठी वेळ आणि आर्थिक गुंतवणूक करावी लागते, तसेच सर्व बाजारपेठांमध्ये सेंद्रिय उत्पादनांसाठी समान मागणी नसते.
चांगल्या कृषी पद्धती (GAP) म्हणजे काय?
Good Agricultural Practices (GAP) म्हणजे उत्पादनाच्या गुणवत्तेसह अन्नसुरक्षा, पर्यावरणसंवर्धन आणि कामगारांच्या सुरक्षिततेचा समतोल राखणारी कृषी पद्धती आहे. यात नियंत्रित प्रमाणात खतांचा, कीटकनाशकांचा आणि संसाधनांचा वापर केला जातो.
GAP चे फायदे:
- शाश्वत शेतीस प्रोत्साहन देऊन पर्यावरणपूरक उत्पादन होते: योग्य व्यवस्थापनामुळे मृदास्वास्थ्य आणि जलस्रोतांचे संरक्षण होते.
- उत्पादन खर्च सेंद्रिय शेतीपेक्षा कमी: कारण रासायनिक इनपुट्सचा मर्यादित वापर केला जातो.
- आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत प्रवेश सुलभ होतो: GAP प्रमाणपत्र घेतल्याने निर्यात सुलभ होते आणि बाजारपेठ मोठी असते.
- ‘रेसिड्यू-फ्री’ प्रमाणपत्र मिळू शकते, ज्यामुळे उत्पादकाला चांगला दर मिळतो: हे उत्पादन सुरक्षित आणि गुणवत्तापूर्ण असल्यामुळे ग्राहकांमध्ये विश्वास निर्माण होतो.
GAP चे तोटे:
- GAP मधील नियंत्रित रासायनिक वापरामुळे पूर्णतः नैसर्गिक उत्पादन होत नाही: काही प्रमाणात रसायनांचा वापर आवश्यक असल्याने हा पर्याय सेंद्रिय शेतीसारखा पूर्णतः नैसर्गिक नाही.
- शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण आणि प्रमाणन प्रक्रिया अवगत करावी लागते: GAP पालन करण्यासाठी विशिष्ट तांत्रिक ज्ञान आणि प्रक्रियांची अंमलबजावणी आवश्यक असते.
सेंद्रिय शेती आणि GAP यामधील प्रमुख फरक
| घटक | सेंद्रिय शेती | GAP |
| खतांचा वापर | नैसर्गिक आणि जैविक खतांचा वापर | सेंद्रिय तसेच नियंत्रित प्रमाणात रासायनिक खतांचा वापर |
| कीटकनाशके | जैविक आणि नैसर्गिक कीटकनाशकांचा वापर | नियंत्रित प्रमाणात कीटकनाशकांचा वापर, MRL (Maximum Residue Limit) खालील असणे आवश्यक |
| उत्पन्न | सुरुवातीला कमी, पण दीर्घकालीन शाश्वतता | तुलनेने अधिक आणि स्थिर उत्पन्न |
| बाजारपेठ | सेंद्रिय उत्पादनांना उच्च बाजारभाव मिळतो, परंतु स्थानिक बाजारपेठ मर्यादित आहे आणि प्रमाणन आवश्यक आहे | GAP उत्पादने स्थानिक, राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत सहज स्वीकारली जातात |
| प्रमाणपत्र | सेंद्रिय प्रमाणन आवश्यक | GAP प्रमाणन आवश्यक पण सोपे |
भारतीय शेतकऱ्यांसाठी सर्वोत्तम पर्याय कोणता?
भारतीय शेतकरी अनेक अडचणींना सामोरे जात आहेत, जसे की वाढता उत्पादन खर्च, बाजारभावावरील अनिश्चितता आणि जमिनीचे लहान तुकडे. त्यामुळे कोणती शेती पद्धती स्वीकारायची हे अनेक गोष्टींवर अवलंबून आहे.
सेंद्रिय शेती योग्य असेल जर:
- दीर्घकालीन पर्यावरणपूरक शेती करायची असेल.
- स्थानिक सेंद्रिय बाजारपेठ आणि निर्यात बाजारपेठ असतील.
- प्रमाणपत्र मिळवण्याची आणि व्यवस्थापन करण्याची तयारी असेल.
GAP योग्य असेल जर:
- उत्पादन खर्च आणि बाजारभावाचा विचार करता शाश्वत पर्याय हवा असेल.
- आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत प्रवेश हवा असेल.
- ‘केमिकल रेसिड्यू-फ्री (Chemical Residue Free)’ उत्पादन करून चांगला दर मिळवायचा असेल.
सेंद्रिय शेती आणि GAP या दोन्ही पद्धतींमध्ये महत्त्वपूर्ण फायदे आणि काही मर्यादा आहेत. सेंद्रिय शेतीत प्रवेश करण्यासाठी शेतकऱ्याला किमान ३ वर्षे वाट पाहावी लागते, कारण या कालावधीत जमिनीत नैसर्गिक सुपीकता निर्माण होते आणि ती सेंद्रिय प्रमाणनासाठी पात्र ठरते. यासाठी जैविक खते, सेंद्रिय कीटकनाशके आणि तणनियंत्रणासाठी जास्त मजूर लागतात, त्यामुळे सुरुवातीला उत्पादन खर्च अधिक असतो. मात्र, दीर्घकालीन दृष्टीने सेंद्रिय शेती पर्यावरणपूरक आणि टिकाऊ शेतीसाठी योग्य पर्याय आहे.
दुसरीकडे, GAP उत्पादन टिकवून ठेवत पर्यावरणपूरक पद्धतीने शेती करण्याचा व्यवहार्य मार्ग आहे. शेतकरी ‘केमिकल रेसिड्यू-फ्री’ प्रमाणपत्र घेऊन उत्पादनाची बाजारातील किंमत वाढवू शकतात आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत सहज प्रवेश मिळवू शकतात.
भारतीय शेतकऱ्यांसाठी योग्य शेती पद्धत निवडताना त्यांची आर्थिक स्थिती, संसाधने आणि बाजारपेठेतील संधी यांचा विचार करावा लागेल. ज्या शेतकऱ्यांकडे स्वतःच्या गाई-म्हशींपासून जैविक खते आणि कीटकनाशक मिळवण्याची सुविधा आहे, तसेच ज्यांना सेंद्रिय उत्पादनांना मिळणाऱ्या उच्च बाजारभावाचा लाभ घेता येईल, त्यांच्यासाठी सेंद्रिय शेती हा चांगला पर्याय ठरू शकतो. तर, शाश्वत शेतीसह उत्पादन टिकवायचे असेल, तर GAP हा अधिक व्यवहार्य पर्याय ठरतो.