तुम्हाला कुत्रे आवडतात का? आणि हो, भुंकणाऱ्या कुत्र्यांना आपण सगळेच ओळखतो. पण कधी अशा कुत्र्यांविषयी ऐकलं आहे का जे शिट्टीसारखा आवाज काढतात? हे कुत्रे पाळीव नसून, जंगलात राहणारे, टोकाचे शिकारी असलेले आणि खूपच वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. त्यांना आपण म्हणतो – ढोल, उर्फ व्हिसलिंग डॉग, उर्फ आशियाई जंगली कुत्रा (Cuon alpinus).
वाघ, बिबट्या, अस्वल यांसारख्या मोठ्या मांसाहारी प्राण्यांप्रमाणेच भारतातील जंगली ढोलसुद्धा एक महत्वाची शिकारी प्रजाती आहे – पण आज ही प्रजाती लुप्तप्राय स्थितीत आहे. ‘ढोल’ हा शब्द प्राचीन आशियाई भाषेमधून आला असून त्याचा अर्थ “धाडसी” असा होतो – आणि तो या कुत्र्यांच्या बिनधास्त स्वभावाशी अगदीच जुळतो.
ढोलचा इतिहास
ढोलचे मूळ जवळपास १२,००० वर्षांपूर्वी हिमयुगाच्या काळातले आहे. आज हे भारत, भूतान, मलेशिया, मंगोलिया, दक्षिण चीन आणि आग्नेय आशियात आढळतात. सध्या त्यांची संख्या खूपच कमी झाली आहे, म्हणून भारतात त्यांना वन्यजीव संरक्षण कायदा १९७२ च्या अनुसूची II अंतर्गत संरक्षण देण्यात आले आहे.
ढोल दिसायला कसा असतो?
ढोल हा मध्यम आकाराचा, लालसर तपकिरी रंगाचा कुत्रा असतो. उंची सुमारे २० इंच, तर शेपटी दीड फूट लांब आणि झुडूपासारखी असते. नर बहुतेक वेळा मादींपेक्षा मोठे असतात. याचे डोके रुंद, जबडा तीव्र आणि चेहरा लांडग्यासारखा असतो पण शरीर रचना कोल्ह्याहूनही अधिक ताकदवान असते. म्हणून ढोलला लांडगा समजण्याची चूक करू नका.
ढोलचा समूह आणि जीवनशैली
ढोल सहसा २ ते २५ सदस्यांच्या टोळीत राहतात. त्यांचं एकमेकांशी संभाषण ‘शिट्टी’ सारख्या आवाजाने होतं – म्हणूनच त्यांना व्हिसलिंग डॉग्स किंवा व्हिसलर्स ऑफ द वूड्स म्हणतात. या टोळीत एक प्रमुख नर-मादी जोडी असते, आणि ही जोडी समूहाचं नेतृत्व करते. ते एकमेकांचे चेहरे चाटून, शेपटी हलवून आपुलकी दाखवतात.
ढोल हे जबरदस्त शिकारी आहेत – ते बहुतेक वेळा त्यांच्या भक्ष्यावर जिवंत असतानाच हल्ला करून खायला सुरुवात करतात. त्यांच्या वजनाच्या ८ पट जड प्राणी ते सामूहिकपणे पाडू शकतात. पण त्याचबरोबर, ढोल हे त्यांच्या पिल्लांची अतिशय काळजी घेतात – म्हणजेच ते क्रूर शिकारी असूनही प्रेमळ पालक असतात!
ढोल भारतात कुठे आढळतात?
- पेंच राष्ट्रीय उद्यान (म. प्र. आणि महाराष्ट्र)
- सातपुडा व्याघ्र प्रकल्प
- ताडोबा – अंधारी व्याघ्र प्रकल्प
- बांदीपूर, नागरहोल (कर्नाटका)
- अरुणाचल प्रदेश, मेघालय, आसाम, पश्चिम बंगाल
ढोलबद्दल रोचक गोष्टी
- २८ मे रोजी विश्व ढोल दिवस साजरा केला जातो.
- त्यांना पाण्याजवळ राहायला आवडते – ओढे, नाले, झरे यांच्याजवळ त्यांची वस्ती असते.
- ते अतिशय वेगवान धावपटू आणि उत्तम जलतरणपटू आहेत.
- ढोल एकमेकांशी संवाद साधण्यासाठी विशेष शिट्टी आवाज करतात.
- ते गिळलेले मांस उलटी करून पिल्लांना भरवतात, म्हणजेच सजीव शिक्षणाचं उत्तम उदाहरण!
ढोल का महत्वाचे?
ढोल जंगलातील अन्नसाखळीचा एक महत्त्वाचा भाग आहेत. पण मानवी अतिक्रमण, अधिवास नाश, शिकारी प्राण्यांशी स्पर्धा, आजार यामुळे त्यांची संख्या झपाट्याने घटत आहे. सुदैवाने, भारतातील काही राष्ट्रीय उद्यानांमध्ये संगोपन आणि संरक्षणाचे प्रयत्न यशस्वी होत आहेत.
एक आवाहन
बालमित्रांनो, या सुट्टीत एखाद्या राष्ट्रीय उद्यानात गेले असाल, आणि जर तुम्हाला हे गोंडस पण धाडसी ढोल दिसले, तर त्यांचे दूरून निरीक्षण करा. त्यांच्या जीवनशैलीकडे बारकाईने पाहा आणि हा अनुभव आपल्या डायरीत नक्की लिहून ठेवा.
आपण जंगलातील या अनोख्या ‘शिट्टीबहाद्दर’ मित्रांना ओळखू लागलो, तर त्यांच्या संरक्षणासाठी आणखी मजबूत पावलं उचलू शकतो.
तुम्हाला अशा गमतीशीर, विज्ञानावर आधारित निसर्गकथा आवडतात का? मग, आमच्या बाल विभागात अधिक कथा शोधा.
