माती परीक्षण (Soil Testing) म्हणजे मातीतील पोषकतत्त्वे, पीएच, सेंद्रिय घटक आणि मातीच्या रासायनिक गुणधर्मांचे परीक्षण होय. माती परीक्षणाच्या आधारे योग्य खते, पिके, आणि जमिनीची देखभाल यासाठी शास्त्रशुद्ध शिफारसी दिल्या जातात. यामुळे उत्पादन खर्च कमी होतो आणि पिकांच्या उत्पादनात वाढ होते. माती परीक्षणासाठी मातीचे नमुने कसे गोळा करावे हे या लेखात जाणून घेऊया.
माती परीक्षणाचे महत्त्व
भारतीय कृषी संशोधन परिषद (ICAR) आणि भारत सरकारच्या कृषी मंत्रालयाने माती परीक्षणासाठी विविध योजना व मार्गदर्शक तत्त्वे जारी केली आहेत. माती परीक्षणामुळे शेतकऱ्यांना खालील गोष्टींमध्ये मदत होते:
- योग्य पिकांची निवड.
- मातीची सुपीकता टिकवणे.
- रासायनिक खतांचा अतिरेक टाळणे.
- जमिनीची दीर्घकालीन उत्पादकता राखणे.
माती परीक्षणाचे प्रकार
सर्वसाधारणपणे माती परीक्षणाचे दोन प्रकार असतात – एक सामान्य पिकांसाठी आणि दुसरा बागायती पिकांसाठी. माती परीक्षणाची मूलभूत तत्त्वे सामान्य पिके आणि बागायती पिकांसाठी सारखीच असतात. तथापि बागायती पिकांना नेहमीच्या पिकांच्या तुलनेत विशिष्ट संतुलनात पोषक तत्वांची आवश्यकता असते, म्हणून बागायती पिकांसाठी माती चाचण्यांमध्ये मॅंगनीज, जस्त आणि बोरॉन सारख्या सूक्ष्म पोषक तत्वांचे अधिक तपशीलवार विश्लेषण समाविष्ट असू शकते. शिवाय, बागायती पिके आकारानुसार मोठी असल्याने, त्यांची मुळे जमिनीत खोलवर जातात, ज्यामुळे सामान्य पिकांच्या तुलनेत अधिक खोलीवरून मातीचे नमुने घेणे आवश्यक असते.
माती परीक्षणाचे प्रमुख घटक
माती परीक्षणाद्वारे खालील घटक तपासले जातात. यामध्ये सामान्य पिके आणि बागायती पिकांसाठी आवश्यक सर्व घटकांचा समावेश होतो:
- पीएच स्तर: मातीची आम्लता किंवा अल्कलिनिटी मोजण्यासाठी.
- सेंद्रिय कार्बन: जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण.
- महत्त्वाची पोषकतत्त्वे: नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम आणि सल्फर.
- सूक्ष्म पोषकतत्त्वे: झिंक, लोह, मँगनीज, आणि कॉपर.
- पाणी धारण क्षमता: माती किती पाणी साठवू शकते याचे मापन.
- मातीची पोत: वाळू, गाळ, आणि चिकणमाती यांचे प्रमाण तपासणे.
- खनिजे आणि क्षार: जमिनीतील विविध खनिजांचे प्रमाण.
मातीचे नमुने गोळा करण्याचे वैज्ञानिक मार्गदर्शन
1. योग्य वेळ निवडा:
- माती परीक्षणासाठी नमुने पीक काढणीनंतर किंवा नवीन पीक लागवडीच्या आधी एक महिना गोळा करावेत.
- खतांचा वापर केल्यानंतर तीन महिने नमुने गोळा करू नयेत.
- उन्हाळ्यात, जेव्हा पीक काढून शेत उपलब्ध असेल, तेव्हा नमुने गोळा करण्यासाठी योग्य वेळ आहे.
2. माती नमुने गोळा करण्याची प्रक्रिया:
- जमिनीच्या पृष्ठभागावरील कचरा, गवत, कचरा इ. काढून टाका.
- शेताचे २-३ एकरचे भाग पाडा.
- प्रत्येक भागातून ‘व्ही’ (V)-आकाराचा १५-२० सें.मी. (सामान्य पिकांसाठी) आणि ३० सें.मी (फळझाडे आणि बागायती पिकांसाठी ) खोलीचा खड्डा खणून माती काढा. ‘व्ही’ (V)- आकाराच्या कटच्या उघड्या बाजूच्या वरपासून खालपर्यंत माती काढा.
- अशा ८-१० ठिकाणांहून माती गोळा करून एकत्रित करा आणि कागदावर किंवा प्लॅस्टिकशीटवर हाताने चांगले मिसळा.
- चार चतुर्थांश नमुने तयार करा. विरुद्ध दोन चतुर्थांश काढून इतर दोन नमुने ठेवा. माती अंदाजे 500-700 ग्रॅम कमी होईपर्यंत हीच प्रक्रिया पुन्हा करा.
- सावलीत माती वाळवा.
- सुमारे ५००-७०० ग्रॅम कोरड्या मातीचा एकत्रित नमुना तयार करा.
3. पॅकेजिंग आणि लेबलिंग:
- माती प्लास्टिकच्या पिशवीत किंवा माती परीक्षणासाठी खास दिलेल्या पिशवीत पॅक करा.
- शेतकऱ्याचे नाव, गाव, सर्वेक्षण क्रमांक, उद्देश (नेहमीची पिके किंवा फलोत्पादन) व तारीख यासह नमुन्यावर लेबल लावा.
माती नमुने पाठवण्यासाठी स्थान
- कृषी विज्ञान केंद्रे (KVKs):
प्रत्येक जिल्ह्यातील KVKs मध्ये माती परीक्षणाची सुविधा उपलब्ध आहे. - सरकारी मान्यताप्राप्त प्रयोगशाळा:
भारत सरकारने मान्यता दिलेल्या प्रयोगशाळा किंवा कृषी विद्यापीठांच्या माती परीक्षण केंद्रांना नमुने पाठवा. - खासगी माती परीक्षण प्रयोगशाळा:
अधिकृत आणि विश्वासार्ह खासगी प्रयोगशाळांमध्येही नमुने पाठवता येतात.
माती परीक्षणासाठी लागणारा कालावधी
- साधारणतः माती परीक्षण अहवाल मिळण्यासाठी ७-१५ दिवसांचा कालावधी लागतो.
- काही सरकारी प्रयोगशाळा किंवा KVKs कडे नमुने मोठ्या प्रमाणात असल्यास ३० दिवसांचा कालावधी लागू शकतो.
माती परीक्षण ही शाश्वत शेतीकडे जाण्याचा एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. वैज्ञानिक पद्धतीने माती परीक्षणाचे नमुने गोळा केल्यास मातीची सुपीकता आणि उत्पादनक्षमतेची माहिती मिळते. शेतकऱ्यांनी या प्रक्रियेतून मिळालेल्या माहितीचा आधार घेऊन शेतीचे व्यवस्थापन करावे.
संदर्भ