शेतीसाठी पाणी हे अत्यंत महत्त्वाचे साधन आहे. परंतु हवामान बदल, अनियमित पाऊस आणि जलसंपत्तीची कमतरता यामुळे शेतकरी पाण्याच्या समस्येला सतत सामोरे जात आहेत. यावर एक प्रभावी उपाय म्हणजे शेततळ्यांची उभारणी. शेततळे ही आधुनिक शेतीतील एक महत्त्वपूर्ण जलसंधारण पद्धत असून ती शेतकऱ्यांना जलसाठवणुकीसाठी, सिंचनासाठी, आणि शेतीची उत्पादकता वाढवण्यासाठी मदत करते.
शेततळ्यांचे फायदे
- जलसाठवण: पावसाच्या पाण्याचा साठा करून वर्षभर शेतीसाठी पाणी उपलब्ध ठेवता येते.
- सिंचनासाठी उपयोग: शेततळ्यांमुळे ठिबक सिंचन, तुषार सिंचन आणि पारंपरिक सिंचन पद्धतींसाठी पाणी मिळते.
- उत्पन्नवाढ: वेळेवर आणि पुरेशा प्रमाणात पाणी उपलब्ध झाल्यामुळे पिकांची उत्पादकता वाढते.
- मिश्र शेती: शेततळ्यांमध्ये मासेपालन, बागायती पिके, आणि भाजीपाल्याचे उत्पादन करता येते.
- भविष्यातील सुरक्षितता: पाणीटंचाईच्या काळात शेततळे शेतकऱ्यांसाठी आर्थिक व सामाजिक सुरक्षिततेचा आधार बनते.
शेततळे बांधण्याची प्रक्रिया
1. स्थान निवड
- शेततळ्याचे स्थान निवडताना पाण्याचा प्रवाह जास्त असलेल्या क्षेत्राचा विचार करावा.
- ज्या जमिनीत पाणी साठवणक्षमता चांगली आहे, अशा मातीचा वापर करावा.
2. आकार आणि खोली
- शेततळ्याचा आकार व जमीन उपलब्धतेनुसार निर्णय घ्यावा.
- साधारणपणे 15 मीटर लांब, 10 मीटर रुंद, आणि 3 मीटर खोली असलेले शेततळे उपयुक्त ठरते. (स्थानिक गरजेनुसार हे बदलू शकते.)
3. जलनिरोधक स्तर
- शेततळ्याच्या तळाशी आणि भिंतींवर प्लास्टिक फिल्म (HDPE शीट) किंवा नैसर्गिक मातीसाठा (कंपॅक्टेड क्ले लेयर) टाकून जलनिरोधक पद्धती वापरावी.
4. नदी/पावसाचे पाणी साठवणे
- शेततळ्याला नैसर्गिक पाण्याचा स्रोत जसे की नाले, पावसाचे पाणी यांद्वारे भरता येईल.
5. पाणी व्यवस्थापन
- पाण्याचा अपव्यय टाळण्यासाठी ठिबक सिंचन व इतर आधुनिक पद्धतींचा वापर करावा.
शेततळ्यांचे प्रकार
- कच्चे शेततळे: केवळ मातीचा वापर करून उभारले जाते.
- लाइनिंग असलेले शेततळे: प्लास्टिक फिल्म किंवा HDPE शीटने झाकले जाते, ज्यामुळे पाण्याचा अपव्यय टाळता येतो.
- सिमेंटयुक्त शेततळे: जास्त काळ टिकणारे आणि अधिक टिकाऊ, परंतु खर्चिक.
शासकीय योजना
1. मागेल त्याला शेततळे योजना (महाराष्ट्र शासन):
- शेततळे उभारणीसाठी आर्थिक सहाय्य.
- HDPE फिल्मसाठी अनुदान.
- अर्ज करण्यासाठी नजिकच्या कृषी विभागाच्या कार्यालयाशी संपर्क साधा.
2. प्रधानमंत्री कृषी सिंचन योजना (PMKSY):
- जलसंधारणासाठी आणि सिंचनासाठी केंद्र सरकारची महत्त्वाकांक्षी योजना.
- शेततळ्यांसाठी भरीव अनुदान.
3. महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना (MGNREGS):
- कामगारांचा खर्च भागवण्यासाठी मदत.
- जलसंधारण प्रकल्पांना प्रोत्साहन.
शेततळे उभारणीतील आव्हाने
- प्रारंभिक खर्च: शेततळे बांधण्यासाठीचा खर्च छोट्या शेतकऱ्यांसाठी आव्हानात्मक ठरतो.
- पाणी साठवणुकीतील गळती: योग्य तंत्रज्ञानाचा वापर न केल्यास पाण्याची गळती होण्याची शक्यता.
- जागेची मर्यादा: कमी जमिनीच्या शेतकऱ्यांना शेततळे उभारणे कठीण जाते.
शेततळे ही जलसंधारणासाठीची प्रभावी पद्धत आहे, जी शेतकऱ्यांना शेतीत पाण्याच्या समस्या सोडवण्यासाठी आणि उत्पादनवाढीसाठी उपयुक्त ठरते. शासकीय योजनांचा लाभ घेऊन, योग्य मार्गदर्शन आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून शेततळे उभारल्यास शेती अधिक शाश्वत होऊ शकते.