गुड अ‍ॅग्रीकल्चर प्रॅक्टिसेस (Good Agricultural Practices – GAP) म्हणजे शेतीत चांगल्या आणि शाश्वत पद्धतींचा अवलंब करून उत्पादकता आणि गुणवत्ता वाढवण्याचे मार्गदर्शक तत्त्व होय. यात मृदा आरोग्य, पाणी व्यवस्थापन, अन्न सुरक्षा, उत्पादनाची गुणवत्ता आणि पर्यावरण संवर्धन यांचा समावेश होतो. GAP च्या अंमलबजावणीमुळे शेतमाल सुरक्षित, उच्च प्रतीचा आणि जागतिक बाजारपेठेत विक्रीसाठी योग्य बनतो. या लेखात गुड अ‍ॅग्रीकल्चर प्रॅक्टिसेस – GAP चा शोध घेऊया.
GAP ची सुरुवात कुठे आणि कशी झाली?
गुड अ‍ॅग्रीकल्चर प्रॅक्टिसेस (GAP) ही संकल्पना 1997 मध्ये युरोपियन रिटेलर्स ग्रुप (EUREP) द्वारे ‘EUREPGAP’ म्हणून विकसित करण्यात आली. याचा मुख्य उद्देश अन्न साखळीतील सुरक्षेची खात्री करणे आणि पर्यावरणपूरक शेतीला चालना देणे हा होता. पुढे, 2007 मध्ये EUREPGAP चे नाव बदलून GLOBALG.A.P. करण्यात आले आणि ते आता 100+ देशांमध्ये अंमलात आणले जाते.
GAP ची गरज का निर्माण झाली?
- अन्न सुरक्षा धोके (Food Safety Hazards) – अन्नातील रासायनिक अवशेष, जीवाणूजन्य प्रदूषण यामुळे आरोग्यावर विपरीत परिणाम होत होते.
- मृदासंपत्तीचा ऱ्हास (Soil Degradation) – रासायनिक खतांचा अतिरेकी वापर मातीच्या सुपीकतेवर परिणाम करत होता.
- शाश्वत शेतीची गरज (Need of Sustainable Agriculture) – हवामान बदलाच्या पार्श्वभूमीवर नैसर्गिक संसाधनांचे जतन करणे आवश्यक होते.
- आंतरराष्ट्रीय व्यापार (International Trade)– निर्यातीसाठी उत्पादनांची गुणवत्ता वाढवण्याची आवश्यकता होती.
GAP चे फायदे
- मृदा आरोग्य सुधारते: सेंद्रिय खतांचा वापर, पीक फेरपालट आणि जैविक तंत्र वापरल्याने मातीची सुपीकता वाढते.
- पाणी व्यवस्थापन सुधारते: ठिबक सिंचन आणि वर्षाजल संधारण तंत्रामुळे पाण्याचा योग्य वापर होतो.
- पीक उत्पादनाची गुणवत्ता वाढते: रासायनिक अवशेष कमी होऊन उत्पादन निर्यातक्षम आणि सुरक्षित होते.
- कृषी खर्चात बचत: प्रभावी कीड व रोग व्यवस्थापन तंत्रामुळे कीटकनाशक आणि खतांचा खर्च कमी होतो.
- शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढते: उच्च दर्जाचे आणि सुरक्षित उत्पादन असल्याने चांगली किंमत मिळते.
- निर्यात संधी उपलब्ध होतात: जागतिक बाजारपेठेत GAP प्रमाणित उत्पादनांना जास्त मागणी असते.
- पर्यावरण संरक्षण: नैसर्गिक संसाधनांचा संतुलित वापर आणि जैवविविधतेचे संवर्धन होते.
आपल्या शेतात GAP कसे लागू करावे?
GAP ची प्रभावी अंमलबजावणी करण्यासाठी शेतकऱ्यांनी काही ठोस पावले उचलणे आवश्यक आहे. हे केवळ तांत्रिक बदल नाही, तर शेतीच्या पद्धतीत शाश्वतता आणण्याचा प्रयत्न आहे. शेतकरी आपल्या शेतात GAP सहज लागू करू शकतात-
१) मृदा आरोग्य व्यवस्थापन:
- जमिनीची नियमित चाचणी करा आणि पोषणतत्त्वांचा योग्य समतोल राखा.
- सेंद्रिय खतांचा अधिकाधिक वापर करून मातीची सुपीकता टिकवून ठेवा.
- पीक फेरपालट (Crop Rotation) आणि आच्छादन पद्धती (Mulching) वापरून मृदासंरक्षण करा.
२) पाणी व्यवस्थापन:
- ठिबक आणि तुषार सिंचन तंत्रज्ञानाचा अवलंब करा.
- पावसाचे पाणी साठवून आणि पुनर्वापर करून पाण्याचा कार्यक्षम वापर करा.
- मातीतील ओलावा टिकवण्यासाठी सेंद्रिय आच्छादन (Mulching) करा.
३) कीड आणि रोग नियंत्रण:
- एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (IPM) तंत्रांचा वापर करून नैसर्गिक नियंत्रणे प्रोत्साहित करा.
- जैविक कीटकनाशक आणि नैसर्गिक शत्रू (Predators) यांचा वापर करा.
- पीक विविधता (Crop Diversification) वाढवून कीटक व रोगांचा प्रसार रोखा.
४) अन्न सुरक्षा आणि उत्पादन व्यवस्थापन:
- कीटकनाशकांचा मर्यादित आणि प्रमाणित वापर करा.
- उत्पादनाची योग्य साठवणूक व प्रक्रिया करा.
- श्रम सुरक्षा आणि शेतातील स्वच्छता (Farm Hygiene) याची काळजी घ्या.
GAP प्रमाणपत्रे
भारतात खालील प्रमाणन प्रणाली उपलब्ध आहेत:
- इंडिया GAP (IndiaGAP) – भारतीय शेतीस अनुकूल स्थानिक प्रमाणन.
- GLOBALG.A.P. – आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान्यता असलेले प्रमाणपत्र.
- PGS-India (Participatory Guarantee System) – लघु आणि मध्यम शेतकऱ्यांसाठी स्वस्त पर्याय.
- FSSAI-Food Safety Certification – अन्न सुरक्षा आणि गुणवत्ता तपासणी.
BHARAT GOOD AGRICULTURAL PRACTICES (Bharat GAP)
भारतीय राष्ट्रीय कृषी मंडळाने (NHB) भारतातील शेतकऱ्यांसाठी विशेषतः Bharat GAP प्रमाणन प्रणाली विकसित केली आहे. ही प्रणाली जागतिक GAP प्रमाणनाच्या धर्तीवर तयार करण्यात आली आहे आणि भारतातील हवामान, मृदा प्रकार, आणि शेतीच्या पद्धतींना अनुरूप आहे. Bharat GAP अंतर्गत उत्पादनाच्या संपूर्ण प्रक्रियेसाठी कठोर नियमावली लागू केली जाते आणि हे प्रमाणन मिळविल्यास राष्ट्रीय तसेच आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत प्रवेशास मदत होते. अधिक माहितीसाठी: Bharat GAP Operating Manual
GAP प्रमाणित उत्पादनांसाठी बाजारपेठेचा आढावा
- शेतकरी उत्पादक संस्था (FPO -Farmer Producer Organizations) द्वारे विक्री: GAP प्रमाणित शेतकरी एकत्र येऊन मोठ्या बाजारपेठांमध्ये प्रवेश मिळवू शकतात.
- सुपरमार्केट आणि हॉटेल इंडस्ट्रीमध्ये मागणी: GAP प्रमाणित उत्पादनांना चांगली किंमत मिळते.
- सरकारी योजना आणि अनुदान: FPO आणि अन्य गटांसाठी प्रोत्साहन योजना उपलब्ध आहेत.
- निर्यात बाजार: GAP प्रमाणित उत्पादनांना युरोपियन युनियन, अमेरिका, आणि जपानमध्ये मोठी मागणी आहे.
- इ-कॉमर्स आणि ऑर्गनिक स्टोअर्स: BigBasket, Amazon, आणि इतर ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवर GAP उत्पादनांची विक्री वाढत आहे.
गुड अ‍ॅग्रीकल्चर प्रॅक्टिसेस (GAP) ही केवळ एक नियमन प्रणाली नसून, ती एक शाश्वत शेती करण्याची जीवनशैली आहे.