शेतीत पाणी पुरवण्यासाठी- ठिबक सिंचन चालवण्यासाठी, विहिरीतील मोटार पंपासाठी आणि धान्य-भाजीपाल्याची प्रक्रिया करण्यासाठी वीजेचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. महाराष्ट्रासारख्या कृषिप्रधान राज्यात वीज ही शेतीच्या उत्पादनक्षमतेशी थेट जोडलेली आहे. म्हणूनच शेतीतील वीज वापर किती आहे, त्यातील आव्हाने कोणती आहेत आणि पुढे काय दिशा घ्यायला हवी, हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.
महाराष्ट्रातील वीजविक्री आणि कृषी वीज वापर
महावितरणच्या आकडेवारीनुसार महाराष्ट्रात विविध ग्राहकवर्गांना वीज पुरवली जाते – घरगुती, व्यापारी, औद्योगिक, सार्वजनिक प्रकाशयोजना, पाणीपुरवठा, रेल्वे, आणि शेती. यामध्ये शेतीचा वाटा खूप मोठा आहे.
खालील तक्ता काही वर्षांतील शेतीतील वीज वापर आणि इतर आकडे (GWh मध्ये) दाखवतो:
Data Source: https://cea.nic.in/dashboard/
या आकडेवारीवरून स्पष्ट होते की महाराष्ट्रातील कृषी क्षेत्र एकूण विजेच्या वापराच्या 21% ते 25% दरम्यान वाटा घेतो.
शेतीतील वीजेची भूमिका
1. सिंचन आणि पाणी व्यवस्थापन
भूगर्भजलावर अवलंबून असलेली शेती महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणावर आहे. विहिरी व ट्युबवेलमधून पाणी उचलण्यासाठी विजेवर चालणारे पंपसेट्स आवश्यक ठरतात. ठिबक व सूक्ष्म सिंचनासाठी सतत विजेची गरज असते. वीज नसल्यास पिकांना योग्य वेळी पाणी मिळत नाही, ज्याचा थेट परिणाम उत्पादनावर होतो.
2. प्रक्रिया उद्योग आणि मूल्यवर्धन
धान्य दळणे, भाजीपाला साठवणे, दूध थंडगार ठेवणे, लघुउद्योग चालवणे या सर्व गोष्टींसाठी विजेची गरज असते. वीजेअभावी शेतकऱ्यांना बाजारात योग्य भाव मिळत नाही आणि पिकांची नासाडी होते.
3. ग्रामीण अर्थव्यवस्था आणि विकास
गावांमध्ये वीज उपलब्ध नसल्यास फक्त शेतीच नाही तर शिक्षण, आरोग्य, ग्रामीण उद्योग या सर्व गोष्टी ठप्प होतात. म्हणूनच वीज ही ग्रामीण विकासाशी थेट जोडलेली आहे.
आकडे काय सांगतात?
आकड्यांकडे नीट पाहिल्यास दिसते की 2012 ते 2021 या काळात कृषी विजेचा वापर जवळपास १२,००० GWh ने वाढला आहे. ही वाढ एकाच वेळी दोन गोष्टी दाखवते –
- विजेवर अवलंबून असलेली शेती प्रचंड प्रमाणात वाढली आहे.
- वीजेच्या उपलब्धतेवर आणि पुरवठ्याच्या गुणवत्तेवर शेतकऱ्यांचे भविष्य अधिकाधिक अवलंबून राहिले आहे.
- 2012-13 मध्ये कृषी वीज वापर 22,059 GWh होता; 2020-21 मध्ये तो वाढून 33,912 GWh झाला – म्हणजे जवळपास 50% वाढ.
- औद्योगिक क्षेत्र अजूनही सर्वाधिक वीज वापरते, पण कृषी क्षेत्राचाही वाटा जवळपास चतुर्थांश आहे.
Data Source: https://cea.nic.in/dashboard/
समस्या आणि आव्हाने
- अनियमित वीजपुरवठा: ग्रामीण भागात अनेकदा रात्रीच्या वेळेसच वीज दिली जाते. त्यामुळे शेतकऱ्यांना अंधारात पाणी द्यावे लागते. राज्यातील अनेक भागांमध्ये वीज केवळ ८ तासांसाठी उपलब्ध असते. हा पुरवठा खूप अपुरा आहे.
- अनुदानित वीज धोरण: स्वस्त किंवा मोफत वीज शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर असली तरी यामुळे वीज वितरण कंपन्यांवर आर्थिक भार वाढतो. त्यामुळे शेतकऱ्यांना २४/७ वीज पुरवठा देण्यासाठी वीज वितरण कंपन्यांना कोणतेही प्रोत्साहन नाही.
- ऊर्जा कार्यक्षमता कमी उपकरणे: जुने पंप व मोटर्स जास्त वीज वापरतात आणि विजेचा अपव्यय करतात.
- भूजलाचा अतिवापर: मोफत वीजेमुळे अनेकदा भूगर्भजलाचा अतिरेकी उपसा होतो, ज्यामुळे पाण्याचे संकट वाढते.
- पर्यावरणीय परिणाम: विजेचा मोठा भाग अद्याप कोळशावर चालणाऱ्या विद्युत प्रकल्पांमधून मिळतो. त्यामुळे शेतीतील विजेच्या वापरामुळे अप्रत्यक्षपणे कार्बन उत्सर्जन वाढते.
शेतीसाठी ऊर्जेचे शाश्वत मार्ग
1. नवीन तंत्रज्ञान आणि ऊर्जा कार्यक्षमता
- उच्च कार्यक्षमतेचे पंप, मोटर्स वापरणे.
- स्मार्ट सिंचन नियंत्रण प्रणालींचा वापर करून पिकांना योग्य वेळी, योग्य प्रमाणात पाणी देणे.
2. नवीकरणीय ऊर्जेचा वापर
- सौर पंप (Solar Pumps): सौर पंपांमुळे दिवसा मोफत वीज मिळते. डिझेल किंवा पारंपारिक विजेवरील अवलंबित्व कमी होते
- पीएम कुसुम योजना: केंद्र सरकारची ही योजना शेतकऱ्यांना सौर पंपासाठी आर्थिक मदत करते. ऑनलाईन अर्ज प्रक्रिया सोपी आहे आणि लाखो शेतकऱ्यांनी याचा फायदा घेतला आहे.
- पवन-सौर मिश्र उपाय आणि बायोगॅसचा वापर ग्रामीण भागासाठी योग्य ठरू शकतो.
3. धोरण आणि वित्तीय सुधारणा
- सबसिडीची रचना अशा प्रकारे करावी की शेतकरी ऊर्जाबचतीस प्रवृत्त होतील.
- सार्वजनिक-खाजगी भागीदारीतून अधिक नवीकरणीय ऊर्जा प्रकल्प ग्रामीण भागात आणावेत.
4. शिक्षण आणि जागरूकता
- शेतकऱ्यांना विजेची बचत कशी करावी, पंपांचे योग्य देखभाल कसे करावे, याबद्दल प्रशिक्षण द्यावे.
- ग्रामीण भागात ऊर्जा साक्षरता मोहीम राबवावी.
महाराष्ट्रातील शेती आणि वीज यांचा संबंध अतूट आहे. एकूण वीज वापराच्या जवळपास चतुर्थांश वापर हा केवळ शेतीसाठी होतो. त्यामुळे वीज पुरवठा केवळ कृषी उत्पादनासाठीच नव्हे तर शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नासाठी आणि ग्रामीण विकासासाठीसुद्धा महत्त्वाचा आहे.
आव्हाने मोठी असली तरी सौर पंप, कुसुम योजना, ऊर्जाक्षमता वाढवणारे उपाय आणि शेतकऱ्यांची जागरूकता यामुळे शेती शाश्वत बनवता येईल.
वीज ही केवळ एक सुविधा नाही, तर भविष्यातील शाश्वत शेती आणि ग्रामीण समृद्धीची खरी गुरुकिल्ली आहे.
