योग हा केवळ शारीरिक व्यायाम नाही, तर शरीर, मन आणि आत्म्याच्या एकात्मतेसाठी एक शास्त्रशुद्ध प्रणाली आहे. भारतात उदयास आलेल्या या प्राचीन विद्येचा उल्लेख ऋग्वेद, पतंजली योगसूत्रे आणि उपनिषदांमध्ये आढळतो. आजच्या धावपळीच्या जीवनशैलीत, योगाचे महत्त्व अधिक वाढले आहे. या लेखात योगाचा इतिहास, उत्पत्ती, विविध प्रकार आणि फायदे जाणून घेऊया.
योगाचा इतिहास, उत्पत्ती आणि विविध प्रकार
योग ही भारतीय संस्कृतीतील एक प्राचीन आणि शास्त्रशुद्ध प्रणाली आहे. त्याचा उगम सिंधू संस्कृतीपासून मानला जातो.
इतिहास:
- ऋग्वेद आणि उपनिषदांमध्ये योगाचा प्रथम उल्लेख सापडतो
- पतंजली ऋषींनी इ.स.पू. २०० मध्ये योगसूत्रे संकलित केली, ज्यामध्ये अष्टांग योगाची संकल्पना मांडली
- हठयोग, राजयोग, कर्मयोग, भक्तियोग आणि ज्ञानयोग हे योगाचे प्रमुख प्रकार आहेत.
विविध प्रकारचे योग:
- हठयोग: शारीरिक आसने, प्राणायाम आणि ध्यानावर भर देणारा योगप्रकार.
- राजयोग: मानसिक आणि आध्यात्मिक विकासावर भर देणारा योगप्रकार.
- कर्मयोग: निष्काम कर्मावर आधारित, सेवा आणि कर्माच्या माध्यमातून आत्मविकास साधणारा योग.
- भक्तियोग: परमात्म्याशी भक्तीद्वारे जोडणारा योग प्रकार.
- ज्ञानयोग: तत्त्वज्ञान आणि ज्ञानाच्या आधारे आत्मबोध मिळवण्याचा मार्ग.
योगाचे फायदे
शारीरिक फायदे:
- नियमित योगाभ्यास केल्याने रक्तदाब, मधुमेह, लठ्ठपणा आणि संधिवात यांसारखे आजार नियंत्रणात राहतात.
- योगामुळे रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते आणि मानसिक तणाव कमी होतो.
मानसिक फायदे:
- ध्यानधारणेने मन शांत राहते आणि तणाव कमी होतो.
- अनिद्रा, चिंता आणि नैराश्य यावर योग प्रभावी ठरतो.
अध्यात्मिक फायदे:
- योगामुळे आत्मसंयम आणि आत्मचिंतनाची जाणीव वाढते.
- मन, शरीर आणि आत्मा यांचे संतुलन राखण्यास मदत होते.
बौद्ध धर्मात सुद्धा ध्यान आणि योगसाधनेला महत्त्व देण्यात आले आहे. तथागत गौतम बुद्धांनी ध्यान आणि श्वसन नियंत्रणे यावर विशेष भर दिला. विपश्यना ध्यान हे बौद्ध परंपरेतून विकसित झालेले ध्यानतंत्र आहे, जे मन:शांती आणि आत्मसाक्षात्कार साधण्यास मदत करते.
चुकीच्या योगाभ्यासाचे दुष्परिणाम
- चुकीच्या आसनांमुळे पाठदुखी, सांधेदुखी आणि स्नायूंवर ताण येतो.
- प्राणायाम योग्य पद्धतीने न केल्यास श्वसनाचा वेग अनियंत्रित होऊ शकतो आणि ऑक्सिजनचे संतुलन बिघडू शकते .
प्रमाणित योग शिक्षकांकडून योग शिकण्याचे महत्त्व
- अहवालानुसार, ६०% लोक योगाचे चुकीचे मार्गदर्शन मिळाल्यामुळे दुखापत होण्याचा धोका पत्करतात.
- प्रमाणित योग शिक्षक योगसाधकांच्या शरीरसौष्ठवानुसार योग्य मार्गदर्शन करू शकतात.
- शारीरिक समस्यांवर योग्य उपाय सुचवण्यासाठी प्रमाणित शिक्षकांची मदत आवश्यक असते.
प्रमाणित योग शिक्षक कसे शोधावे?
- AYUSH मंत्रालयाचे मान्यता प्राप्त योग शिक्षक शोधण्यासाठी योग प्रमाणन मंडळ वेबसाइटचा उपयोग करा.
- भारत सरकारच्या योग प्रमाणपत्र योजना (YCB) अंतर्गत प्रमाणित शिक्षकांची यादी तपासा.
- योग संस्थान, पतंजली योगपीठ, भारतीय योग संस्थान, आणि IYA (Indian Yoga Association) कडून प्रमाणपत्र असलेल्या शिक्षकांची निवड करा.
योगाचा जागतिक प्रभाव: आंतरराष्ट्रीय स्तरावर योग
योग ही भारताची एक अमूल्य देणगी असून ती आता संपूर्ण जगभर प्रसिद्ध झाली आहे. २१ जून हा आंतरराष्ट्रीय योग दिन म्हणून साजरा केला जातो, जो २०१५ मध्ये संयुक्त राष्ट्रसंघाने अधिकृत केला (संदर्भ: UN Yoga Day Resolution, 2014).
- अमेरिका आणि युरोप: योग फिटनेस आणि मानसिक आरोग्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर प्रचलित आहे.
- जपान आणि चीन: ध्यान, तंत्रशुद्धी आणि श्वसनाच्या तंत्रासाठी योगाचा अभ्यास केला जातो.
- ऑस्ट्रेलिया आणि कॅनडा: शालेय शिक्षणात योग समाविष्ट केला जात आहे.
योग हा शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक आरोग्यासाठी एक संपूर्ण प्रणाली आहे. मात्र, चुकीच्या पद्धतीने योग केल्यास त्याचे गंभीर दुष्परिणाम होऊ शकतात. त्यामुळे प्रमाणित योग शिक्षकांकडून मार्गदर्शन घेणे अत्यावश्यक आहे. योग हा केवळ भारतीय संस्कृतीचा भाग नसून, तो जागतिक स्तरावर आरोग्य व्यवस्थेचा महत्त्वाचा घटक बनला आहे.
योगाव्यतिरिक्त, संपूर्ण आरोग्य लाभ मिळविण्यासाठी आवश्यक पौष्टिक मूल्यांसह योग्य आहार घेणे खूप महत्वाचे आहे. अधिक माहितीसाठी नोंदणीकृत वैद्यकीय व्यावसायिक / पोषणतज्ञ / प्रमाणित योग शिक्षकांचा सल्ला घ्या.
संदर्भ
- भारतीय योग संस्थान, https://yogsansthan.org/
- Effects of Yoga on Mental and Physical Health: A Short Summary of Reviews, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3447533/
- Adverse effects of yoga: a national cross-sectional survey, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6664709/
- Adverse Events Associated with Yoga: A Systematic Review of Published Case Reports and Case Series, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3797727/