आपण भारतात कुठेही गेलो, तरी बहुतांश ठिकाणी विहिरींचा आकार गोलसरच आढळतो. मग ती पारंपरिक विहीर असो, बोअरवेल असो, किंवा गावातील जुन्या विहिरी – सर्वच ठिकाणी एक सामान्य गोष्ट दिसते, ती म्हणजे विहिरीचा गोलाकार आकार. हे जाणीवपूर्वक होतं का? का विहिरी कधीच चौकोनी किंवा आयताकृती बांधल्या जात नाहीत? या प्रश्नाचं उत्तर विज्ञान, स्थापत्यशास्त्र आणि व्यवहारिक अनुभव यामध्ये दडलेलं आहे. या लेखात आपण याचा सविस्तर अभ्यास करूया.
भूमिगत दाबाचे समान वितरण – गोल विहिरींचा मूलभूत फायदा
विहिरी बांधताना तिच्या भिंतींवर जमिनीचा दाब सतत येत असतो. गोल आकाराच्या विहिरीत या दाबाचे समान वितरण होते, कारण सर्वत्र वक्रता सारखीच असते. यामुळे कोणत्याही एका बिंदूवर जास्त ताण येत नाही आणि भिंतींना तडे जाण्याचा धोका कमी होतो. याच्या उलट, चौकोनी किंवा आयताकृती विहिरीत कोपऱ्यांमध्ये जास्त दाब साठतो, ज्यामुळे तिथे भेगा पडण्याची शक्यता वाढते. त्यामुळेच, सुरक्षिततेच्या दृष्टीने गोल विहीर अधिक योग्य ठरते.
स्थापत्यशास्त्र आणि मजबुती – सिलेंडरच्या आकाराचे फायदे
सिलेंडर (cylinder) हा स्थापत्यशास्त्रात सर्वात मजबूत आणि स्थिर आकार मानला जातो. पाण्याच्या टाक्या, सिलो, खांब – हे सर्वच गोलाकार का असतात, यामागेही हाच वैज्ञानिक दृष्टिकोन आहे. गोल विहीर हा सिलेंडरच्या तत्त्वावर आधारलेला एक स्वाभाविक पर्याय आहे.
गोल विहिरी मातीचा दाब, पाण्याचा दाब, गुरुत्वाकर्षण यांना उत्तम प्रकारे तोंड देऊ शकतात. त्यामुळे त्या लंबकाळ टिकून राहतात, विशेषतः अशा भागात जिथे भूस्खलन किंवा पाण्याच्या प्रवाहामुळे अतिरिक्त दाब निर्माण होतो.
सामग्री आणि बांधकाम खर्च – बचत होण्याचा आणखी एक पैलू
गोल विहीर बांधण्यासाठी लागणारे भिंतीचे क्षेत्रफळ तुलनेत कमी असते. म्हणजेच, त्या बांधण्यासाठी कमी ईंटा, सिमेंट, लोखंड आणि कामगार लागतात. शिवाय, गोल विहीर खोदताना काठानुसार फिरत फिरत खोदणे सोपे जाते, ज्यामुळे श्रमही कमी लागतात. या सर्व घटकांमुळे, गोल विहीर ही एक आर्थिक दृष्टिकोनातून फायदेशीर रचना ठरते.
वापरातील सोयी आणि देखभाल
गोल विहिरीतून पाणी काढताना, बादली, दोरी, हँडपंप, मोटर इत्यादी उपकरणे सहजपणे खाली आणि वर हलवता येतात. चौकोनी विहिरीमध्ये कोपऱ्यांमध्ये अडथळा निर्माण होण्याची शक्यता असते. तसेच, गोल विहिरीची स्वच्छता करणेही सोपे जाते, कारण कोणतेही कोपरे नसल्यामुळे गाळ, शेवाळ इ. एका बाजूला साचून राहत नाही.
पाण्याचा नैसर्गिक प्रवाह
भूगर्भातील पाणी सर्व बाजूंनी विहिरीत झिरपत येते. गोल विहिरीमध्ये हे झिरपणे सर्वदिशांनी समान रूपात होते, ज्यामुळे पाण्याचा साठा स्थिर राहतो. काही संशोधनांनुसार, नैसर्गिक जलप्रवाहासाठी गोल विहीर अधिक अनुकूल असतात, कारण त्यात भूजल प्रवाहात कोणताही अडथळा निर्माण होत नाही.
परंपरा, सौंदर्य आणि व्यवहार्यता
भारतीय ग्रामीण भागात विहीर ही केवळ पाण्याचा स्रोत नसून एक सांस्कृतिक केंद्र देखील असते. गोल विहीर सौंदर्यदृष्टिकोनातूनही आकर्षक वाटते. विशेषतः गावांच्या मध्यभागी असलेली विहीर हे एक सामूहिक जीवनाचे केंद्र मानले जाते.
अपवाद – राजस्थानमधील बाओरी (Step Well)
तरीही, भारतात सर्व विहिरी गोलच असतात, असं नाही. उदाहरणार्थ, राजस्थान, गुजरात, आणि काही उत्तर भारतीय भागांमध्ये “बाओरी” किंवा “पायऱ्यांची विहीर” या प्रकारच्या आयताकृती विहिरी आढळतात.
या विहिरींची वैशिष्ट्ये:
- त्यात पायऱ्या असतात, ज्या पाणी कमी-जास्त झाल्यानुसार वापरता येतात
- या विहिरी मुख्यतः पावसाळी पाण्याचे संचयन करण्यासाठी वापरल्या जात
- यामध्ये स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट नमुना पाहायला मिळतो (उदाहरण: राणी की वाव, पाटण)
- या विहिरी बहुतेक वेळा सार्वजनिक उपयोगासाठी किंवा धार्मिक ठिकाणी बांधल्या जात
या विहिरींची संरचना वेगळी असली तरी त्या विशेष उद्देशाने आणि भौगोलिक गरजेनुसार तयार केल्या गेलेल्या असतात.
गोल विहिरींची रचना केवळ परंपरेतून आलेली नसून ती शास्त्रीय, स्थापत्य आणि आर्थिकदृष्ट्या सर्वार्थाने योग्य आहे. या विहिरी अधिक टिकाऊ, कमी खर्चिक, आणि सोयीस्कर असतात. विशेषतः शेतीसाठी किंवा ग्रामीण भागात वापरासाठी या सर्वच गुणवैशिष्ट्ये उपयुक्त ठरतात.
तरीही, जिथे पावसाचे पाणी साठवण्याची गरज आहे किंवा स्थापत्यकलेचा भाग जपायचा आहे, तिथे आयताकृती पायऱ्यांची विहीर योग्य पर्याय ठरतो.
म्हणूनच, विहिरीचा गोल आकार हा अनुभव, विज्ञान आणि व्यवहार यांचा सुंदर संगम आहे.
संदर्भ
Central Ground Water Board, India
Study of Ancient Stepwells in India
विहीर किंवा बोअरवेल खोदण्यासाठी योग्य जागा कशी शोधावी? कृपया येथे तपासा
