शहरांमध्ये नोकरी किंवा व्यवसाय करणारे अनेक लोक शेतीमध्ये रस घेत आहेत, पण पूर्ण वेळ शेती करण्यास सक्षम नसतात. ते केवळ शनिवार-रविवारी किंवा सुट्टीच्या दिवशी आपल्या शेतजमिनीवर शेती करतात. यालाच वीकेंड फार्मिंग (Weekend Farming) असे म्हणतात. ही संकल्पना शहरी आणि निमशहरी भागांमध्ये वेगाने वाढत आहे. या लेखात आपण वीकेंड फार्मर्स (Weekend Farmers) म्हणजे काय, त्याचा भारतातील वाढता ट्रेंड, आणि त्यामागची कारणे यावर चर्चा करू.
भारतात वीकेंड फार्मिंग चा वाढता ट्रेंड
ताज्या अभ्यासांनुसार, भारतातील शहरी मध्यमवर्ग आणि उच्चवर्गीय नागरिक शेतीत गुंतवणूक करण्यास उत्सुक आहेत. काही महत्त्वाचे निरीक्षणे:
- शेतीसाठी खरेदी होणाऱ्या जमिनींच्या व्यवहारांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर शहरी लोकांचा सहभाग वाढला आहे.
- शेतीशी संबंधित ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म आणि सेवा पुरवठादारांची संख्या वाढली आहे, ज्यामुळे गुंतवणूकदारांना शेतीत सहभागी होणे सोपे झाले आहे.
- अनेक राज्यांमध्ये कृषी पर्यटनाला चालना मिळत असून, महाराष्ट्र, केरळ, कर्नाटक आणि उत्तराखंडसारख्या ठिकाणी शेतकरी आणि उद्योजक कृषी पर्यटन केंद्रे उघडत आहेत.
- काही राज्य सरकारांनी शेतीला पूरक व्यवसायांसाठी अनुदान आणि मदत योजना सुरू केल्या आहेत, ज्यामुळे शहरी नागरिकांना शेतीत गुंतवणूक करण्यास प्रोत्साहन मिळत आहे.
ही निरीक्षणे दर्शवितात की भारतात ‘वीकेंड फार्मिंग’ चा कल वाढत आहे.
वीकेंड फार्मिंगमागे असलेली कारणे
मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यास मदत:
शहरी जीवनातील धकाधकीमुळे अनेकांना मानसिक आणि शारीरिक तणाव जाणवतो. कामाच्या सततच्या दडपणामुळे आरोग्यावर परिणाम होतो, आणि यावर वीकेंड फार्मिंग हा एक उत्तम उपाय ठरतो. शेतात काम केल्याने शारीरिक हालचाली वाढतात, ताज्या हवेत वेळ घालवता येतो आणि निसर्गाच्या सान्निध्यात राहून मानसिक स्वास्थ्य सुधारते. शिवाय, स्वतःसाठी विषमुक्त अन्न उत्पादन केल्याने आरोग्याबाबत आत्मविश्वास वाढतो. अनेक शहरी लोकांना शेतीत वेळ घालवणे हे ध्यानसाधने सारखे वाटते, ज्यामुळे त्यांचा मानसिक तणाव कमी होतो.
विषमुक्त अन्न उत्पादन:
आजकाल बाजारात मिळणाऱ्या भाज्या आणि फळांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर रसायनांचा वापर केला जातो. त्यामुळे आरोग्याच्या दृष्टीने स्वच्छ आणि सुरक्षित अन्न मिळणे कठीण होत आहे. वीकेंड फार्मर्स आपली स्वतःची शेतजमीन विकसित करून विषमुक्त भाजीपाला आणि अन्नधान्य पिकवण्यावर भर देतात. यामुळे केवळ अन्नसुरक्षा मिळत नाही तर आपल्या कुटुंबासाठी उच्च प्रतीचे अन्न उपलब्ध होते. काही लोक सेंद्रिय शेती (Organic Farming) च्या संकल्पनेत रस घेतात आणि त्याद्वारे निरोगी जीवनशैली स्वीकारतात.
मुलांसाठी शिक्षणात्मक अनुभव:
आजची पिढी तंत्रज्ञान आणि शहरातील सुविधा यामध्ये अडकलेली आहे. त्यांना शेती, अन्न उत्पादन आणि निसर्ग याची प्रत्यक्ष माहिती नसते. वीकेंड फार्मिंग मुळे मुलांना शेतीशी जोडता येते आणि त्यांना अन्न कसे तयार होते, त्यामागचे प्रयत्न आणि शेतकऱ्यांचे महत्त्व काय आहे, हे शिकायला मिळते. अनेक कुटुंबे आपल्या मुलांसह शेतीत वेळ घालवतात, ज्यामुळे मुलांमध्ये जबाबदारीची जाणीव निर्माण होते आणि पर्यावरणपूरक जीवनशैलीला प्रोत्साहन मिळते.
गुंतवणुकीचा उत्तम पर्याय:
कृषी जमिनींच्या किमती झपाट्याने वाढत असून, अनेक गुंतवणूकदार आणि व्यावसायिक शेतीमध्ये रस दाखवत आहेत. वीकेंड फार्मिंग करणाऱ्या लोकांसाठी शेती ही केवळ छंद नसून एक महत्त्वाची गुंतवणूक आहे. विशेषतः शहरांच्या जवळ असलेल्या शेतीच्या जमिनी भविष्यात चांगल्या किंमतीला विकल्या जाऊ शकतात, तसेच त्या लीजवर देऊन उत्पन्नही मिळवता येते. काही गुंतवणूकदार हे पर्यावरणपूरक शेती प्रकल्पांमध्ये गुंतवणूक (environment friendly farm investment) करून त्यातून व्यवसायिक लाभही मिळवत आहेत.
व्यावसायिक संधी:
वीकेंड फार्मिंग फक्त शारीरिक आणि मानसिक समाधानासाठीच नाही, तर त्यातून व्यावसायिक संधीही मिळतात. हाय-टेक शेती, सेंद्रिय शेती, आणि पॉलीहाऊस शेती यामुळे शेतकऱ्यांना चांगले उत्पन्न मिळू शकते. काही वीकेंड फार्मर्स मध-माशीपालन, फळबाग लागवड, आणि प्रक्रिया उद्योग (जसे की लोणची, जॅम, सुकामेवा उत्पादन) करून अतिरिक्त नफा मिळवत आहेत. यामुळे शेतकरी समुदायासह वीकेंड फार्मर्स देखील कृषी अर्थव्यवस्थेत योगदान देऊ शकतात.
निवृत्त लोकांसाठी आदर्श पर्याय:
नोकरी अथवा व्यवसायातून निवृत्त झाल्यानंतर अनेकांना व्यस्त राहण्यासाठी आणि आरोग्य सुधारण्यासाठी वीकेंड फार्मिंग हा एक चांगला पर्याय वाटतो. निवृत्त लोकांना आपला मोकळा वेळ उत्पादकतेने घालवता येतो, तसेच त्यांना नैसर्गिक वातावरणाचा लाभ मिळतो. काही निवृत्त व्यक्ती स्वतःच्या शेतीत प्रयोग करून सेंद्रिय शेती आणि नवीन तंत्रज्ञानाच्या मदतीने आपले ज्ञान पुढील पिढीपर्यंत पोहोचवतात. यामुळे त्यांचे सामाजिक योगदानही वाढते.
वीकेंड फार्मिंग कशी सुरू करावी?
सखोल अभ्यास करा:
- कोणते पीक योग्य आहे?
- हवामान आणि मातीचा प्रकार कोणता आहे? चाचणीसाठी मातीचे नमुने कसे गोळा करावे याबद्दल अधिक माहिती पहा.
- कृषी तंत्रज्ञान आणि मार्केटिंग याबाबत माहिती घ्या.
धोके आणि जबाबदाऱ्या समजून घ्या:
- शेती करताना हवामान बदल, पाणीपुरवठा आणि मजुरी यांसारख्या अनेक समस्या उद्भवू शकतात.
- वेळेची कमतरता ही एक मोठी अडचण असू शकते.
योग्य जमीन निवडा:
- शक्यतो शहराच्या जवळची जमीन घ्या, म्हणजे प्रवास सोपा होईल.
- भाडेतत्त्वावर जमीन घेण्याचाही विचार करू शकता.
तज्ज्ञांकडून मार्गदर्शन घ्या:
- कृषी विद्यापीठे, कृषी विज्ञान केंद्र (KVK), आणि स्थानिक शेतकरी यांच्याकडून मार्गदर्शन मिळवा.
- नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करून उत्पादन वाढवा.
योजनेसह अंमलबजावणी करा:
- एक साधा आणि सहज अंमलात आणता येणारा आराखडा तयार करा.
- जमिनीत सुधारणा करा, योग्य पिके निवडा आणि उपलब्ध वेळेत कसं सांभाळायचं याचा विचार करा.
वीकेंड फार्मिंग/ शेती ही केवळ शहरातील लोकांसाठी मानसिक समाधान देणारी नाही, तर एक महत्त्वाची आर्थिक आणि पर्यावरणपूरक संधी आहे. योग्य नियोजन आणि समजूतदारपणाने जर यामध्ये प्रवेश केला, तर शेती केवळ छंद न राहता, एक स्थिर आणि टिकाऊ गुंतवणूक (sustainable investment) ठरू शकते.