शेतीमध्ये चांगले उत्पादन मिळवण्यासाठी जमिनीची सुपीकता टिकवणे आणि पिकांना आवश्यक पोषणद्रव्ये योग्य प्रमाणात पुरवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यासाठी खतांचा वापर अपरिहार्य ठरतो. पण खतांचे प्रकार समजून घेणे आणि योग्य निवड करणे हे शाश्वत आणि लाभदायक शेतीसाठी अत्यंत गरजेचे आहे.
या लेखात आपण खतांचे चार मुख्य प्रकार आणि त्यांचे फायदे-तोटे सविस्तरपणे पाहणार आहोत, तसेच द्रव आणि घन खतांची तुलना करून योग्य खत कसे निवडावे हे समजून घेऊ.
1. सेंद्रिय खते (Organic Fertilizers)
सेंद्रिय खते म्हणजे नैसर्गिक स्रोतांपासून – जसे की शेण, झाडाझुडपांचे अवशेष, मासे, हाडे – तयार होणारी खते. यामध्ये प्रामुख्याने सेंद्रिय कार्बन असतो जो मातीतील सूक्ष्मजीवांसाठी अन्न म्हणून काम करतो. यामुळे मातीचा पोत सुधारतो आणि पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते.
भारतीय कृषी अनुसंधान परिषद (ICAR) च्या माहितीनुसार, सेंद्रिय खते जमिनीतील कर्ब चक्र टिकवण्यासाठी आणि सूक्ष्मजीव जैवविविधतेसाठी आवश्यक असतात.
उदाहरणे:
- शेणखत
- गांडूळखत (Vermicompost)
- कंपोस्ट
- नीम केक
- हड्डीभुकटी
- फिश एमल्शन (Fish emulsion)
| फायदे: मातीचा पोत व जीवसृष्टी सुधारते दीर्घकालीन पोषण पर्यावरणपूरक | तोटे: परिणाम हळूहळू दिसतो मोठ्या क्षेत्रासाठी जास्त प्रमाण लागतो |
2. अकार्बनिक खते / रासायनिक खते (Inorganic / Chemical Fertilizers)
रासायनिक खते हे औद्योगिक प्रक्रियेतून तयार होतात. यामध्ये नायट्रोजन (N), फॉस्फरस (P), आणि पोटॅश (K) ही प्रमुख अन्नद्रव्ये असतात. या खतांचा वापर करून जलद परिणाम साधता येतो. योग्य प्रमाणात रासायनिक खते वापरल्यास उत्पादनात ३०-५०% वाढ होते.
उदाहरणे:
- युरिया
- डीएपी (Di-Ammonium Phosphate)
- एमओपी (Muriate of Potash)
- एनपीके मिश्र खते (उदा. 10:26:26, 20:20:0)
| फायदे: त्वरीत परिणाम कमी प्रमाणात जास्त परिणाम विशिष्ट पोषणद्रव्य पुरवणं शक्य | तोटे: अति वापराने मातीची गुणवत्ता कमी होते सूक्ष्मजीवांवर नकारात्मक परिणाम दीर्घकाळ वापरल्यास माती ‘डिपेंडंट’ होते |
3. जैवखते (Biofertilizers)
जैवखते म्हणजे सूक्ष्मजीवांचा (बॅक्टेरिया, फफूंदी) वापर करून तयार केलेली खते जी मातीतील पोषणद्रव्ये पिकांसाठी सुलभ बनवतात. ही नैसर्गिक आणि खर्चिकदृष्ट्या परवडणारी पद्धत आहे.
FAO च्या माहितीनुसार, जैवखते वापरल्यास नायट्रोजन व फॉस्फरसची उपलब्धता वाढते आणि रासायनिक खतांची गरज २०-२५% पर्यंत कमी होते.
उदाहरणे:
- रायझोबियम (डाळिंब वर्गीय पिकांसाठी)
- अझोटोबॅक्टर
- अझोस्पिरिलम
- पीएसबी (Phosphate Solubilizing Bacteria)
- मायकोरायझा (मुळाशी संबंध असणारी फफूंद)
| फायदे: जमिनीतील सूक्ष्मजीववाढीस चालना रासायनिक खतांची गरज कमी पर्यावरणपूरक व खर्चिकदृष्ट्या परवडणारे | तोटे: विशिष्ट पीक/जमीन प्रकारावरच उपयुक्त परिणाम हळूहळू दिसतो |
4. सूक्ष्मअन्नद्रव्य खते (Micronutrient Fertilizers)
पिकांना लहान मात्रेत लागणारी पण अत्यावश्यक पोषणद्रव्ये म्हणजे सूक्ष्मअन्नद्रव्ये. यांचा अभाव उत्पादनावर आणि गुणवत्तेवर परिणाम करतो.
भारतात सुमारे ४०% जमिनीत झिंक, फेरस किंवा बोरॉनची कमतरता आहे.
उदाहरणे:
- झिंक सल्फेट (Zn)
- फेरस सल्फेट (Fe)
- मँगनीज सल्फेट (Mn)
- बोरॅक्स (Boron)
- कॉपर सल्फेट (Cu)
| फायदे: थोडक्याच मात्रेत उपयोगी पिकांची गुणवत्ता व फळधारणा वाढते विशिष्ट पोषणतत्त्वांची कमतरता भरून काढते | तोटे: अति वापर विषारी ठरू शकतो वापरापूर्वी जमिनीची चाचणी आवश्यक |
द्रव (Liquid) विरुद्ध घन (Solid) खतांचे फायदे-तोटे
खते दोन स्वरूपात वापरली जातात – द्रव आणि घन. यांचा निवड पीक, हंगाम, व जमिनीच्या स्थितीवर अवलंबून असतो.
| द्रव खतांचे फायदे: झपाट्याने शोषण होते पानांद्वारे थेट पोषण (foliar feeding) अचूक आणि नियंत्रित डोस देता येतो ड्रिप सिंचन प्रणालीत वापर करता येतो | द्रव खतांचे तोटे: पावसाळ्यात धूप होण्याची शक्यता जास्त वापर झाल्यास पाने जळू शकतात अधिक काळ टिकत नाहीत |
| घन खतांचे फायदे: मातीचा पोत सुधारतो दीर्घकाळ टिकणारा परिणाम पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते सेंद्रियतेचा भर देणारे पर्याय | घन खतांचे तोटे: शोषण हळूहळू होते वाहतूक व साठवण खर्चिक हाताळणीसाठी अधिक वेळ लागतो |
निष्कर्ष: खताची निवड ‘माती परीक्षणा’ नंतरच करा
खते हे उत्पादनवाढीसाठी उपयुक्त आहेत, पण कोणते खत वापरावे, किती प्रमाणात वापरावे, आणि कधी वापरावे हे ठरवण्यापूर्वी माती परीक्षण (soil testing) करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
मातीच्या चाचणीतून जमिनीत कोणती पोषणतत्त्वे भरपूर किंवा कमी आहेत हे स्पष्ट होते. त्यामुळे अंधाधुंद किंवा सवयीने खत वापरण्याऐवजी वैज्ञानिक पद्धतीने आणि गरजेनुसार खत वापरल्यास:
- उत्पादन खर्च कमी होतो
- जमिनीचे दीर्घकालीन आरोग्य टिकते
- पर्यावरणस्नेही शेती शक्य होते
जमिनीची चाचणी हे योग्य शेतीचे पहिले पाऊल आहे.
संदर्भ:
- भारतीय कृषी अनुसंधान परिषद (ICAR)
- FAO Reports on Biofertilisers
- इंडियन फर्टिलायझर असोसिएशन (IFA)
- ICAR-NBSS&LUP Soil Nutrient Reports
