“No R, No Fish” – ही इंग्रजीतील एक जुनी म्हण, जी वरवर पाहता फारशी लक्ष वेधून घेत नाही. पण जरा खोलात गेलं की लक्षात येतं, की ही चार शब्दांची म्हण मानवाच्या आहारसुरक्षेपासून ते पर्यावरणसंवर्धनापर्यंत अनेक गोष्टी सांगून जाते.
या म्हणीचा अर्थ असा की – ज्या महिन्यांच्या इंग्रजी नावात ‘R’ नाही (उदा. May, June, July, August) त्या महिन्यांमध्ये मासे खाणं टाळावं. ही कल्पना खूप काळापासून प्रचलित आहे, विशेषतः पाश्चात्य देशांमध्ये. पण तिचा अर्थ आणि महत्त्व आजच्या बदलत्या हवामान व जैवविविधतेच्या काळात अजूनच वाढलं आहे.
“R” नसेल तर मासे नको – कुठून आली ही कल्पना?
सुरुवातीला ही कल्पना आली ती अन्नसुरक्षा आणि साठवणुकीच्या मर्यादांमुळे. जुने दिवस आठवा – रेफ्रिजरेशन, कोल्ड स्टोरेज यासारख्या सुविधा नव्हत्या. गरम हवामानात (May ते August) समुद्री अन्न लवकर खराब होई, विशेषतः oysters, shellfish सारखी अर्धकच्ची खाल्ली जाणारी मासळी.
त्या काळात ही म्हण रूढ झाली – “No R, No Fish”. कारण “R” नसलेले महिने म्हणजे उन्हाळा – त्यात मासे खाणं टाळा.
आज जरी अन्नसुरक्षेच्या उपाययोजना प्रगत असल्या, तरीही या म्हणीचं दुसरं महत्त्वाचं कारण अजूनही तितकंच महत्त्वाचं आहे – पर्यावरणीय दृष्टिकोन.
मासेमारी आणि प्रजनन काळ – निसर्गाची एक नवी पिढी
May ते August हे महिने अनेक माशांच्या प्रजननाचे महिने असतात. पावसाळ्याच्या सुरुवातीला किंवा मध्यात, नद्या, खाड्या, समुद्र या सगळ्या भागात माशांची अंडी घालण्याची आणि पिल्ले तयार होण्याची प्रक्रिया सुरू होते. याच काळात:
- माशांचं संख्यात्मक पुनरुत्पादन सुरू असतं
- समुद्रातील अन्नसाखळी नव्याने निर्माण होते
- अनेक छोट्या प्रजातींचे (juveniles) संगोपन सुरू असते
जर या काळात मोठ्या प्रमाणावर मासेमारी केली गेली, तर:
- अंडी आणि पिल्लांचा नाश होतो
- माशांच्या विशिष्ट प्रजाती नामशेष होण्याचा धोका वाढतो
- मासेमारी करणाऱ्यांचं दीर्घकालीन उत्पन्न घटतं
मासेमारी बंदी – शासकीय उपाययोजना
भारतात आणि अनेक किनारी देशांमध्ये या धोऱ्यांची जाणीव ठेवून सरकार मासेमारी बंदीचे आदेश दरवर्षी जाहीर करते.
उदाहरणार्थ:
- महाराष्ट्र, गोवा, कर्नाटक, केरळ इत्यादी राज्यांमध्ये १ जून ते ३१ जुलै दरम्यान समुद्रातील मोटर बोटी मासेमारीस बंदी असते.
- काही ठिकाणी ही बंदी १५ जून ते १५ ऑगस्ट अशीही लागू केली जाते.
- यामागे हेतू असतो – माशांना प्रजननासाठी शांतता मिळावी.
ही बंदी स्थानिक मासेमार समुदायाला माहीत असते, आणि अनेक ठिकाणी ते स्वतःहूनही या काळात मासेमारीपासून विश्रांती घेतात.
आहारशुद्धी आणि ऋतूशुद्धीचा संबंध
“No R, No Fish” ही म्हण इंग्रजीतून आलेली असली, तरी तिचं मूळ तत्त्व भारतीय जीवनपद्धतीशी खूप जुळतं. भारतातही पावसाळ्यात अनेक लोक मासाहार टाळतात — काही धार्मिक कारणांमुळे, तर काही आरोग्याच्या दृष्टीने.
चातुर्मास या काळात (आषाढ ते कार्तिक), साधूसंत प्रवास करत नाहीत, आहार संयमित करतात. अनेक जण मासे व मांसाहार टाळतात. या सगळ्याचा उद्देश — शरीर आणि निसर्ग दोघांनाही विश्रांती द्यावी.
जरी ही परंपरा धार्मिक वाटली, तरी तिचा मूळ गाभा आरोग्य आणि पर्यावरणस्नेही आहे. त्यामुळे “No R, No Fish” ही म्हण त्या तत्त्वज्ञानाशी सहज जुळून येते.
अविचारी मासेमारीचे परिणाम
“आर” नसलेल्या महिन्यांमध्ये मासेमारी केली गेली, तर:
- मासळीचं उत्पादन पुढच्या हंगामात घटतं
- स्थानिक अर्थव्यवस्थेला फटका बसतो
- समुद्री परिसंस्थेचा समतोल बिघडतो
या सगळ्याचा परिणाम मासेमारांपासून ते ग्राहकांपर्यंत सगळ्यांवर होतो. म्हणूनच हे चार महिने माशांना “कळ” द्यावी, ही निसर्गाचीच विनंती आहे.
एक वाक्य – दोन फायद्यांचे संकेत
“No R, No Fish” हे वाक्य दोन गोष्टींची आठवण करून देतं:
- आहारात सुरक्षितता ठेवा – गरम महिन्यांमध्ये शेलफिश, कच्चे मासे टाळा.
- निसर्गाला प्रजननासाठी वेळ द्या – मासेमारीला थोडी विश्रांती दिल्यास भविष्यात अधिक शाश्वत मासळी उपलब्ध होईल.
आपण काय करू शकतो?
- फिशिंग बॅन सीझन दरम्यान मासे खरेदी टाळावी.
- स्थानिक मासेमार समुदायांबद्दल सहानुभूती बाळगावी.
- अधिक जबाबदार ग्राहक व्हावं – “कधी खावं, हेही तितकंच महत्त्वाचं आहे.”
- या विषयावर माहिती पसरवावी – आपल्या घरात, समाजात, शाळेत, सोशल मीडियावर.
निष्कर्ष
“No R, No Fish” ही म्हण केवळ आहारशुद्धीचा नियम नाही — ती एक सामाजिक आणि पर्यावरणीय साक्षरतेची खूण आहे.
ती आपल्याला सांगते की आपल्या थाळीत येणारा मासा फक्त आहार नाही, तर निसर्गाशी जोडलेला एक सजीव आहे, ज्याला वेळ, मोकळीक आणि पुनरुत्पादनाची संधी द्यावी लागते.
तुमचं मत काय? तुम्ही या चार महिन्यांत मासे टाळता का?
