नीम बायोपेस्टिसाइड – रासायनिक कीटकनाशकांना पर्यावरणपूरक पर्याय

भारतीय शेतकऱ्यांसाठी कडूलिंब म्हणजे फक्त झाड नाही — ते आपल्या शेतीचं आणि संस्कृतीचं प्रतीक आहे.  जवळजवळ प्रत्येक गावात, मंदिराजवळ किंवा शेताच्या कडेला एक कडूलिंबाचं झाड असतंच. जुन्या पिढ्या म्हणायच्या — “कडूलिंबाचं पान तोंडात ठेवलं की रोग जवळ येत नाही.” आज विज्ञान सांगतंय की, त्या पानांमध्ये खरंच कीटकांपासून संरक्षण देणारे घटक असतात.

आज रासायनिक कीटकनाशकांचा अति वापर मातीचं आरोग्य कमी करतोय, पाण्याला प्रदूषित करतोय आणि आपल्याच आरोग्यावर परिणाम करतोय. अशा काळात नीम बायोपेस्टिसाइड म्हणजे कडूलिंबावर आधारित जैव कीटकनाशक – हे पुन्हा निसर्गाशी जोडणारं उत्तर ठरतंय.

हे उत्पादन फक्त कीटकांपासून संरक्षण देत नाही, तर माती, पाणी आणि पिकांच्या आरोग्याचं संतुलनही राखतं.

नीम बायोपेस्टिसाइड म्हणजे काय?

नीम बायोपेस्टिसाइड हे कडूलिंब (Azadirachta indica) झाडाच्या बिया, पानं आणि फळांपासून तयार केलं जातं.  कडूलिंब झाड नैसर्गिकरित्या कीटकांना दूर ठेवतं – म्हणूनच त्याच्या सावलीखाली तुम्हाला क्वचितच अळी, माशी किंवा मळमळणारा कीटक दिसतो.

या झाडातून मिळणारे घटक कीटकांच्या वाढीच्या आणि आहाराच्या चक्रावर परिणाम करून त्यांना हळूहळू निष्क्रिय करतात.

हे उत्पादन कीटकांना तात्काळ न मारता त्यांच्या वाढीच्या चक्रा  (growth cycle ) मध्ये व्यत्यय आणतं — म्हणजेच कीटक अंडी घालू शकत नाहीत, अन्न घेणं थांबतं आणि त्यांची वाढ खुंटते.

यामुळे शेतकऱ्यांना दीर्घकाळ टिकणारं, पण पर्यावरणाला हानी न पोहोचवणारं उपाय मिळतो.

सक्रिय घटक – अ‍ॅझाडिरॅक्टिन (Azadirachtin)

कडूलिंब बियाण्यांतील प्रमुख सक्रिय घटक म्हणजे अ‍ॅझाडिरॅक्टिन (Azadirachtin). हा घटक कीटकांच्या शरीरातील juvenile hormone वर परिणाम करून त्यांच्या वाढीला आणि प्रजननाला आळा घालतो.  याशिवाय Nimbin, Salannin, आणि Meliantriol हे घटक कीटकांना पिकांपासून दूर ठेवतात आणि त्यांच्या आहार घेण्याची क्षमता कमी करतात.

अ‍ॅझाडिरॅक्टिन हे नैसर्गिक असून त्याचा माणूस, प्राणी किंवा उपयुक्त कीटकांवर कोणताही विपरित परिणाम होत नाही.

तो जैवविघटनशील (biodegradable) असल्याने माती किंवा अन्नसाखळीत साठत नाही. कडूलिंबाचं हे वैशिष्ट्य त्याला “निसर्गातील सर्वात प्रभावी नैसर्गिक कीटकनाशक” बनवतं.

उत्पादन प्रक्रिया – कडूलिंब तेलापासून तयार होणं

कडूलिंबाच्या बियांपासून तेल काढलं जातं (cold press किंवा solvent extraction पद्धतीने). हे तेल पाण्यात विरघळत नाही (non-water soluble), त्यामुळे ते थेट फवारणीसाठी वापरल्यास द्रावण एकसमान राहत नाही.  त्यासाठी उत्पादक त्यात इमल्सिफायर किंवा जैव-सर्फॅक्टंट्स (bio-surfactants) घालतात, ज्यामुळे तेल आणि पाणी एकत्र राहतात. 

या प्रक्रियेला stabilization म्हणतात — आणि ती अतिशय महत्त्वाची असते. कारण अ‍ॅझाडिरॅक्टिन उष्णता, सूर्यप्रकाश आणि क्षारीय परिस्थितीत लवकर विघटित होतो.  स्थिरीकरणामुळे उत्पादनाचं शेल्फ लाइफ वाढतं आणि फवारणी करताना घटक समान प्रमाणात पिकावर पोहोचतात.

आज बाजारात नीम बायोपेस्टिसाइड Emulsifiable Concentrate (EC) किंवा Suspension Concentrate (SC) स्वरूपात उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे ते सहजपणे पाण्यात मिसळता येतात.

कोणत्या पिकांसाठी आणि कीटकांसाठी उपयुक्त

नीम बायोपेस्टिसाइड जवळपास सर्व पिकांसाठी उपयुक्त आहे — भात, कपाशी, सोयाबीन, ऊस, डाळी, मिरची, टोमॅटो, वांगी आणि फळबागा यांसारख्या पिकांवर हे यशस्वी ठरलं आहे.

हे विशेषतः aphids, whiteflies, thrips, bollworms, leaf miners, caterpillars यांसारख्या कीटकांवर प्रभावी आहे .

कडूलिंबावर आधारित ही उत्पादने Integrated Pest Management (IPM) योजनेचा महत्त्वाचा भाग बनली आहेत.

अनेक शेतकरी सांगतात की, नीम बायोपेस्टिसाइडचा नियमित वापर केल्याने रासायनिक औषधांवरील खर्च ३०–४०% पर्यंत कमी झाला.

नीम बायोपेस्टिसाइडचे फायदे

• पर्यावरणपूरक: माती, पाणी आणि पिकांसाठी सुरक्षित; कोणतेही रासायनिक अवशेष राहत नाहीत.
• कमी कीटक प्रतिकारशक्ती: रासायनिक औषधांप्रमाणे कीटकांमध्ये प्रतिकारशक्ती निर्माण होत नाही.
• उपयुक्त कीटकांसाठी सुरक्षित: मधमाशा, कोळी, परजीवी कीटक, यांना इजा होत नाही.
• मातीचं आरोग्य राखतो: सूक्ष्मजीवांना संरक्षण देऊन सुपीकता वाढवतो.
• दीर्घकालीन वापरासाठी योग्य: नियमित वापराने कीटक नियंत्रण स्थिर आणि टिकाऊ होतं.
• सेंद्रिय शेतीस पूरक: वनस्पती-आधारित असल्याने सेंद्रिय प्रमाणनाच्या निकषांशी सुसंगत.
• आर्थिकदृष्ट्या परवडणारे: मोठ्या प्रमाणावर तयार करता येत असल्याने शेतकऱ्यांसाठी खर्चिक नाही.

अनेक शेतकरी सांगतात की, नीम बायोपेस्टिसाइड वापरल्यानंतर जमिनीचा पोत सुधारतो, गांडुळे आणि इतर उपयुक्त जीव परत दिसू लागतात -हेच खऱ्या अर्थानं पुनरुज्जीवित शेतीचं चिन्ह आहे.

वापर करताना खबरदारी

• ३–५ मिली प्रति लिटर पाणी या प्रमाणात फवारणी योग्य. अति वापर केल्यास खर्च वाढतो पण परिणाम फारसा वाढत नाही.
• फवारणी सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळी करावी; दुपारच्या उन्हात टाळावी.
• फवारणीदरम्यान हातमोजे, मास्क आणि गॉगल्स वापरणं सुरक्षित.
• वारा जास्त असताना किंवा पावसाची शक्यता असल्यास फवारणी पुढे ढकलावी.
• रासायनिक कीटकनाशकांसोबत मिसळू नये -स्वतंत्र फवारणी अधिक परिणामकारक ठरते.
• फवारणीनंतर लगेच सिंचन टाळा; काही तास घटक पिकावर राहू द्या.
• नीम बायोपेस्टिसाइड थंड, अंधाऱ्या ठिकाणी साठवावं – कारण उष्णतेमुळे त्यातील घटक कमी होतात.

कधी वापर टाळावा

नीम बायोपेस्टिसाइड हे जैव कीटकनाशक असल्याने त्याचा परिणाम हळूहळू आणि सातत्याने दिसतो.  त्यामुळे काही विशिष्ट परिस्थितींमध्ये ते वापरणं टाळावं किंवा इतर उपायांसोबत एकत्र वापरावं.

• अत्यंत गंभीर प्रादुर्भाव झाल्यानंतर:
  जेव्हा कीटकांनी मोठ्या प्रमाणावर झाडं व्यापलेली असतात, तेव्हा केवळ नीम बायोपेस्टिसाइडने नियंत्रण कठीण असतं. अशा वेळी तात्पुरता रासायनिक उपाय आणि पुढील संरक्षणासाठी नीम बायोपेस्टिसाइड यांचा संयुक्त वापर  करावा.
• दिवसाच्या तीव्र उन्हात:
  अ‍ॅझाडिरॅक्टिन हा घटक सूर्यप्रकाशात लवकर विघटित होतो. त्यामुळे दुपारी फवारणी टाळावी आणि सकाळी किंवा संध्याकाळी करावी.
• अत्यंत थंड किंवा कोरडं हवामान:
  डिसेंबर–जानेवारीसारख्या काळात किंवा पाण्याचा तुटवडा असताना कीटकांची हालचाल कमी होते. अशा वेळी फवारणीचा परिणाम मर्यादित राहतो, त्यामुळे हवामान अनुकूल झाल्यावरच वापर करावा.

बाजारातील प्रसिद्ध उत्पादने

भारत सरकारच्या CIBRC (Central Insecticides Board and Registration Committee) नुसार, Azadirachtin 0.03%, 0.15%, 1% EC formulations मान्यताप्राप्त आहेत .

काही प्रमुख ब्रँड्स: Nimbecidine (T. Stanes & Co.),  NeemAzal (EID Parry), Achook (Rallis India), Multiplex Multineem (Multiplex Group), etc.

उत्पादन खरेदीपूर्वी लेबलवर CIBRC Registration No., सक्रिय घटकाचं प्रमाण आणि उत्पादनाची तारीख जरूर तपासा.

सेंद्रिय शेतकऱ्यांसाठी मार्गदर्शन

भारतामध्ये सेंद्रिय प्रमाणन संस्था (NPOP/PGS) कीटकनाशकांना थेट प्रमाणपत्र देत नाहीत. त्या उत्पादनातील घटक आणि निर्मिती पद्धती तपासतात. त्यामुळे “For Organic Farming / NPOP Compliant” असा मजकूर लेबलवर नसणं ही सामान्य बाब आहे.

सेंद्रिय शेतीसाठी योग्य उत्पादन निवडताना लक्षात ठेवा:

• ते कडूलिंब-आधारित, solvent-free आणि रासायनिक मिश्रणाविना असावं.
• CIBRC नोंदणी क्रमांक असलेलं उत्पादन निवडा.
• आपल्या प्रमाणन संस्थेकडून (उदा. Ecocert, OneCert, MPSOCA) input approval घ्या.
• काही आंतरराष्ट्रीय उत्पादनांवर “OMRI Listed” किंवा “FiBL Certified” अशी नोंद असते; भारतात ती अनिवार्य नाही.

थोडक्यात: वनस्पती-आधारित, solvent-free आणि CIBRC नोंदणीकृत उत्पादन हेच सेंद्रिय शेतीत वापरण्यास योग्य.

कडूलिंब झाड आणि नीम बायोपेस्टिसाइड हे आपल्या शेतीसाठी निसर्ग आणि विज्ञान यांचा परिपूर्ण संगम आहेत. हे उत्पादन फक्त कीटक नियंत्रण करत नाही, तर जमिनीचं आरोग्य, पाण्याचं शुद्धपण आणि शेतकऱ्यांचा दीर्घकालीन फायदा यांची सांगड घालतो.

रासायनिक कीटकनाशकांना पर्यावरणपूरक पर्याय म्हणून नीम बायोपेस्टिसाइड शेतकऱ्यांना पुन्हा निसर्गाशी जोडतं – आणि सांगतं की, शाश्वत शेती ही केवळ शक्य नाही, ती आपल्या हातात आहे.

संदर्भ

FAO Biopesticide Compendium, “Azadirachtin Mode of Action,” 2020.

Central Insecticides Board and Registration Committee (CIBRC), “Registered Biopesticides List,” Government of India, 2024.

Subbalakshmi, K. et al. (2012). “Stability and Degradation of Azadirachtin Formulations.” Journal of Biopesticides, Vol. 5(1), pp. 58–63.

ICAR-NBAIR Biocontrol Resource Centre, Neem-based Biopesticides in IPM, 2021.