भारत एक कृषिप्रधान देश आहे, जिथे लाखो शेतकरी ट्रॅक्टर, हार्वेस्टर आणि पॉवर टिलर यांसारख्या यंत्रसामग्रीचा वापर करतात. मात्र, या यंत्रांमधून मोठ्या प्रमाणावर धूर आणि प्रदूषक वायू बाहेर पडतात, जे पर्यावरण आणि आरोग्यासाठी हानिकारक आहेत. भारत सरकारने कृषी आणि बांधकाम क्षेत्रासाठी वापरण्यात येणाऱ्या नॉन-रोड (Non-road) वाहनांसाठी स्वतंत्र उत्सर्जन मानके निश्चित केली आहेत. या नवीन नियमांमध्ये कणीय पदार्थ (PM – Particulate Matter), नायट्रोजन ऑक्साईड (NOₓ – Nitrogen Oxides), हायड्रोकार्बन (HC – Hydrocarbons), आणि कार्बन मोनॉक्साईड (CO – Carbon Monoxide) यांसारख्या प्रदूषकांवर कठोर मर्यादा घालण्यात आल्या आहेत.
या लेखात आपण भारतातील कृषी यंत्रांसाठी लागू असलेल्या उत्सर्जन नियमांविषयी सविस्तर माहिती घेऊया.
भारत स्टेज उत्सर्जन मानकांचा इतिहास
भारत स्टेज उत्सर्जन नियमांची सुरुवात भारतात 2000 मध्ये झाली. हे नियम युरोपियन उत्सर्जन मानकांवर (युरोपियन उत्सर्जन मानके – European Emission Standards) आधारित आहेत. सुरुवातीला BS-I लागू करण्यात आले, आणि त्यानंतर BS-II, BS-III, BS-IV आणि आता BS-VI मानके लागू करण्यात आली आहेत. मात्र, कार आणि ट्रकसाठी असलेल्या नियमांपेक्षा ट्रॅक्टर आणि कृषी यंत्रांसाठी वेगळे नियम ठरवण्यात आले आहेत.
भारतातील टीआरईएम (TREM) आणि सीईव्ही (CEV) मानके
टीआरईएम (Tractor Emission Norms – कृषी ट्रॅक्टर उत्सर्जन मानके) आणि सीईव्ही (Construction Equipment Vehicle Norms – बांधकाम व कृषी उपकरणे उत्सर्जन मानके) ही भारतातील नॉन-रोड वाहनांसाठी लागू करण्यात आलेली विशेष मानके आहेत. या मानकांतर्गत कृषी ट्रॅक्टर, पॉवर टिलर, हार्वेस्टर तसेच विविध बांधकाम यंत्रसामग्रींसाठी वेगवेगळे नियम ठरवले आहेत.
तफावत समजून घेऊया:
भारत स्टेज-IV आणि V उत्सर्जन मानके: हे मुख्यतः सार्वजनिक रस्त्यावर चालणाऱ्या वाहनांसाठी (On-road Vehicles) तयार केले आहेत आणि संपूर्ण वाहन क्षेत्रातील प्रदूषण कमी करण्यावर भर देतात.
टीआरईएम (TREM) आणि सीईव्ही (CEV) मानके: हे विशेषत नॉन-रोड वाहनांसाठी (Non-road Vehicles) तयार केलेले उत्सर्जन नियम आहेत. यामध्ये डिझेल इंजिनवर चालणाऱ्या यंत्रसामग्रीसाठी स्वतंत्र उत्सर्जन नियम ठरवले जातात –
- टीआरईएम (TREM) मानके: हे कृषी ट्रॅक्टर आणि पॉवर टिलरसाठी लागू असतात आणि त्यांची अंमलबजावणी टप्प्याटप्प्याने करण्यात येते.
- सीईव्ही (CEV) मानके: हे मुख्यतः बांधकाम उपकरणांसाठी लागू केले जातात, परंतु मोठ्या हार्वेस्टर आणि इतर कृषी यंत्रांसाठी देखील लागू आहेत.
भारत स्टेज-IV आणि V उत्सर्जन मानके (लागू मानके)
कृषी ट्रॅक्टर, पॉवर टिलर आणि हार्वेस्टर यांसाठी स्वतंत्र उत्सर्जन मानके लागू केली आहेत:
1. ट्रॅक्टर (Tractors) आणि पॉवर टिलर (Power Tillers)
टीआरईएम स्टेज-IV (TREM Stage-IV) (लागू दिनांक: 1 ऑक्टोबर 2021)
- इंजिन क्षमता: 37 किलोवॅट (kW) ते 560 किलोवॅट (kW)
- कमी कणीय पदार्थ (PM – Particulate Matter) आणि नायट्रोजन ऑक्साईड (NOₓ – Nitrogen Oxides)
- डीपीएफ (DPF – Diesel Particulate Filter) आणि एससीआर (SCR – Selective Catalytic Reduction) आवश्यक
- कणीय संख्या मर्यादा (Particulate Number – PN) लागू नाही
टीआरईएम स्टेज-V (TREM Stage-V) (लागू दिनांक: 1 एप्रिल 2024)
- इंजिन क्षमता: 19 किलोवॅट (kW) ते 560 किलोवॅट (kW)
- अधिक कडक प्रदूषण नियंत्रण, नवीन तंत्रज्ञान आवश्यक
- कणीय संख्या मर्यादा (PN) 1×10¹² #/kWh लागू
2. हार्वेस्टर (Harvesters) आणि इतर कृषी उपकरणे
सीईव्ही स्टेज-IV (CEV Stage-IV) (लागू दिनांक: 1 एप्रिल 2021)
- बांधकाम आणि कृषी उपकरणांसाठी नवीन उत्सर्जन नियम
- डीपीएफ (DPF) आणि एससीआर (SCR) वापरणे अनिवार्य
सीईव्ही स्टेज-V (CEV Stage-V) (लागू दिनांक: 1 एप्रिल 2024)
- कणीय संख्या मर्यादा (Particulate Number – PN) 1×10¹² #/kWh लागू
- उत्सर्जन निरीक्षणासाठी ऑनबोर्ड डायग्नोस्टिक (OBD – Onboard Diagnostic) प्रणाली आवश्यक
भारत स्टेज V मानकांचे फायदे
शुद्ध हवा आणि आरोग्यासाठी फायदेशीर: प्रदूषण कमी झाल्यामुळे श्वसनाचे आजार, फुफ्फुसाचे आजार आणि हृदयविकाराचा धोका कमी होतो.
कमी प्रदूषणामुळे पर्यावरणाचे संरक्षण: कमी कार्बन उत्सर्जनामुळे ग्लोबल वॉर्मिंग (Global warming) आणि हवामान बदलाच्या (Climate Change) समस्यांवर काही प्रमाणात नियंत्रण मिळवता येईल.
इंधन कार्यक्षमतेत सुधारणा: नवीन तंत्रज्ञानामुळे ट्रॅक्टर आणि इतर कृषी उपकरणे पूर्वीपेक्षा अधिक इंधन कार्यक्षम बनतील, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना इंधन खर्च वाचवता येईल.
नवीन तंत्रज्ञानामुळे ट्रॅक्टर आणि यंत्रसामग्रीची कार्यक्षमता वाढेल: कमी धूर आणि उच्च कार्यक्षमतेच्या इंजिनमुळे उपकरणांची आयुर्मान वाढेल आणि देखभाल खर्च कमी होईल.
आधी नोंदणीकृत ट्रॅक्टर आणि उपकरणांचे भवितव्य
नवीन उत्सर्जन मानके फक्त नवीन उत्पादित ट्रॅक्टर आणि कृषी उपकरणांसाठी लागू आहेत. याचा अर्थ असा की, आधीपासून नोंदणीकृत ट्रॅक्टर आणि इतर उपकरणांवर हे मानके त्वरित लागू होणार नाहीत. त्यामुळे शेतकरी त्यांच्या जुन्या ट्रॅक्टरचा वापर सुरू ठेवू शकतात. मात्र, सरकार भविष्यात जुन्या आणि अधिक प्रदूषण करणाऱ्या वाहनांसाठी स्क्रॅपिंग धोरण (Vehicle Scrappage Policy) लागू करू शकते, जे प्रदूषण कमी करण्यास मदत करेल.
नवीन भारत स्टेज-IV आणि V मानकांमुळे कृषी यंत्रसामग्रीतून होणारे प्रदूषण मोठ्या प्रमाणावर कमी होणार आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना अधिक स्वच्छ आणि कार्यक्षम यंत्रे वापरण्याची संधी मिळेल. जरी नवीन तंत्रज्ञानामुळे किंमत थोडी वाढू शकते, तरीही दीर्घकाळात हे फायदेशीर ठरेल. त्यामुळे, भारतातील कृषी यंत्रसामग्री अधिक पर्यावरणपूरक आणि आधुनिक बनेल.