“चिऊताई चिऊताई दार उघड!”
“चिऊताई ये, दाणा खा, पाणी पी, भुर्रर उडून जा…”
बालपणी आपण सर्वांनी हे गाणे ऐकले आणि आपल्या घराभोवती फडफडणाऱ्या चिमण्यांची गर्दी पाहतच मोठे झालो. पण आज हीच चिऊताई आपल्यापासून दूर होत चालली आहे. चिमण्यांची संख्या झपाट्याने घटत आहे आणि त्यांच्या अस्तित्वाला धोका निर्माण झाला आहे. जागतिक चिमणी दिन (World Sparrow Day) हा दिवस चिमण्यांच्या संवर्धनाविषयी जनजागृती करण्यासाठी २० मार्च रोजी साजरा केला जातो.
चिमण्यांचे घटते अस्तित्व: जागतिक चिमणी दिनाची गरज का भासली?
एकेकाळी घराघरांत चिवचिवाट करणाऱ्या चिमण्यांची संख्या गेल्या काही दशकांमध्ये मोठ्या प्रमाणात घटली आहे. यासाठी अनेक कारणे जबाबदार आहेत –
- शहरीकरणामुळे नष्ट होत असलेला चिमण्यांचा अधिवास.
- वाढते औद्योगिकीकरण आणि पर्यावरण दूषित करणारे घटक.
- कीटकनाशकांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर.
२० मार्च २०१० रोजी पहिल्यांदा ‘जागतिक चिमणी दिन’ साजरा करण्यात आला. नाशिकचे पर्यावरणतज्ज्ञ मोहम्मद दिलावर यांनी २००६ मध्ये ‘नेचर फॉरएव्हर सोसायटी’ (Nature Forever Society) या संस्थेच्या माध्यमातून ही चळवळ सुरू केली. त्यानंतर फ्रान्समधील ‘इकोसिस अ‍ॅक्शन फाऊंडेशन’ (Eco-Sys Action Foundation) आणि इतर अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांच्या सहकार्याने २०१० पासून हा दिवस साजरा होऊ लागला.
चिमण्यांचे घटते प्रमाण: इतिहास आणि धोका
चीनमधील ‘चार कीटक मोहीम’चा परिणाम:
चिमण्यांच्या संख्येतील घट काही एका देशापुरती मर्यादित नाही. १९५८-६२ च्या दरम्यान चीनने ‘चार कीटक मोहीम’ (Four Pests Campaign) राबवली. या मोहिमेअंतर्गत उंदीर, माश्या, डास आणि चिमण्या यांना हानीकारक मानून नष्ट करण्याचा निर्णय घेतला.
- या मोहिमेमुळे चीनमधील चिमण्यांची संख्या जवळपास संपुष्टात आली.
- परिणामी, कीटकांची संख्या प्रचंड वाढली आणि पिकांचे नुकसान होऊ लागले.
- परिणामी, चीनला प्रचंड उपासमारीला सामोरे जावे लागले.
भारतातील परिस्थिती
भारतासारख्या कृषिप्रधान देशात चिमण्यांची घटती संख्या पिकांवर होणाऱ्या कीटकांच्या प्रादुर्भावाचा धोका वाढवत आहे. चिमण्यांचे प्रमाण घटल्यामुळे पिकांवरील अळ्या आणि कीटकांचे प्रमाण वाढत आहे. यावर उपाय म्हणून किटकनाशकांचा अतिवापर केला जातो, ज्यामुळे पर्यावरणाला आणि मानवी आरोग्याला धोका निर्माण होतो.
चिमण्यांच्या घटत्या संख्येमागची कारणे
१. औद्योगिकीकरण आणि वाढते प्रदूषण
औद्योगिकीकरणामुळे हवामान आणि पर्यावरणात मोठे बदल झाले आहेत. रासायनिक पदार्थांचा वाढता वापर आणि प्रदूषणामुळे चिमण्यांचे अधिवास धोक्यात आले आहेत.
२. शहरीकरण आणि बदलते राहणीमान
शहरीकरणामुळे फ्लॅट संस्कृती, सिमेंटची घरे आणि कौलारू घरांची जागा घेतली आहे. चिमण्यांना घरटे बांधण्यासाठी अनुकूल वातावरण मिळत नाही.
३. मोबाईल टॉवर्स आणि वायरचे जाळे
मोबाईल टॉवर्स आणि विजेच्या तारा यांमुळे चिमण्यांच्या नैसर्गिक अधिवासावर परिणाम होत आहे. रेडिएशनमुळे त्यांच्या प्रजननक्षमतेवरही परिणाम होतो.
४. रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा वापर
शेतीमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरल्या जाणाऱ्या रासायनिक खतांमुळे आणि कीटकनाशकांमुळे चिमण्यांची अन्नसाखळी बिघडली आहे. हे विषारी अन्न खाऊन चिमण्यांच्या मृत्यूचे प्रमाण वाढत आहे.
५. घरट्यांसाठी जागेचा अभाव
आधुनिक घरांच्या बांधकाम पद्धतींमुळे चिमण्यांना घरटे बांधण्यासाठी योग्य जागा मिळत नाही. पूर्वीच्या कौलारू घरांच्या जागी फ्लॅट संस्कृती आल्यामुळे चिमण्यांना घरटे बांधण्यासाठी जागा राहिली नाही.
चिमण्यांचे संवर्धन: आपण काय करू शकतो?
चिमण्यांचे संवर्धन ही आपली जबाबदारी आहे. “चिमण्यांची चिवचिव पुन्हा ऐकण्यासाठी आपण खालील उपाययोजना करू शकतो:”
१. चिमण्यांसाठी दाणा आणि पाण्याची व्यवस्था
आपल्या घराजवळ किंवा बाल्कनीत दाणा-पाण्याची व्यवस्था करावी.
उन्हाळ्यात चिमण्यांसाठी पाण्याचे भांडे ठेवावे.
२. नैसर्गिक अधिवास निर्माण करा
आपल्या घराभोवती झाडेझुडुपे लावावीत आणि नैसर्गिक अधिवास उपलब्ध करून द्यावा.
चिमण्यांसाठी घरटे तयार करून ठेवावीत.
३. पर्यावरणपूरक जीवनशैली स्वीकारा
प्लास्टिकचा वापर टाळा आणि पर्यावरणपूरक जीवनशैली स्वीकारा.
कचरा योग्य ठिकाणी टाका आणि पुनर्वापरावर भर द्या.
४. जैविक शेतीला प्रोत्साहन द्या
रासायनिक खतांऐवजी सेंद्रिय शेतीला प्रोत्साहन द्या.
किटकनाशकांचा वापर कमी करा आणि पर्यावरणाला सुरक्षित पर्यायांचा अवलंब करा.
५. चिमण्यांसाठी घरटे बांधण्यास मदत करा
‘नेस्ट बॉक्स’ किंवा बांबूपासून बनवलेली घरटी आपल्या बाल्कनीत ठेवा.
चिमण्यांच्या प्रजननासाठी अनुकूल वातावरण निर्माण करा.
६. लोकांमध्ये जनजागृती निर्माण करा
चिमण्यांच्या संवर्धनाची महत्त्वाची भूमिका लोकांपर्यंत पोहोचवा.
‘जागतिक चिमणी दिन’ निमित्त शाळा आणि समाजामध्ये जागरूकता मोहीम राबवा.
चिमण्यांचे संवर्धन: आपल्या कृतीतून बदल शक्य
“चिमण्यांचे संवर्धन हे फक्त एक सामाजिक दायित्व नाही, तर ती पर्यावरण संवर्धनाची आवश्यकता आहे.”
चिमण्यांच्या घटत्या संख्येमुळे निर्माण होणारे जैवविविधतेवरील धोके लक्षात घेता आपण सगळ्यांनी मिळून चिमण्यांचे संवर्धन करणे ही आपली जबाबदारी आहे. दैनंदिन जीवनात काही छोटे बदल करून आणि पर्यावरणपूरक सवयी अंगीकारून आपण चिमण्यांना पुन्हा आपल्या परिसरात परत आणू शकतो.
चिमण्यांचे संवर्धन करून पर्यावरणाचे संतुलन राखा
चिमण्यांचे अस्तित्व टिकविण्यासाठी २० मार्च रोजी जागतिक चिमणी दिन साजरा करण्यामागील उद्देश समजून घेणे आवश्यक आहे. चिमण्यांच्या संवर्धनासाठी दैनंदिन जीवनात काही सकारात्मक पावले उचलल्यास आपण नक्कीच त्यांच्या अधिवासाचे रक्षण करू शकतो.
“चिऊताईसाठी एक पाऊल पुढे टाका आणि पर्यावरणाचे संतुलन राखण्यास मदत करा!”