वनस्पती पोषक तत्वे काय आहेत? शेतकरी सध्या पोषक तत्वांची गरज कशी भागवतात?

कधी विचार केला आहे की काही पिके का भरभराट करतात तर इतर संघर्ष का करतात? हे सर्व त्यांना मातीतून मिळणाऱ्या पोषक तत्वांवर अवलंबून असते. या लेखात, आम्ही वनस्पती पोषणाच्या (plant nutrients) आकर्षक जगाची चर्चा करू आणि हे पोषक तत्व समजून घेतल्याने भारतीय शेतकऱ्यांना निरोगी पिके घेण्यास आणि विद्यार्थ्यांना कृषी अभ्यासात शिकण्यास कशी मदत होऊ शकते ते शोधू.

अत्यावश्यक वनस्पती पोषक तत्वे:

मानवाप्रमाणेच वनस्पतींनाही वाढण्यासाठी संतुलित आहाराची आवश्यकता असते. त्यांना निरोगी वाढण्यासाठी आवश्यक असलेल्या मुख्य पोषक तत्वांचा शोध घेऊया.

बृहतपोषक अन्नद्रव्ये (मॅक्रोन्यूट्रिएंट्स / Macronutrients):

नायट्रोजन (N):

नायट्रोजन (Nitrogen) वनस्पतींच्या वाढीसाठी आवश्यक आहे आणि प्रथिनांचा एक प्रमुख घटक आहे, जो वनस्पतींच्या संरचनेसाठी आणि कार्यासाठी आवश्यक आहे. सामान्यतः, शेतकरी पीक उत्पादन वाढविण्यासाठी युरियासारख्या (Urea) नायट्रोजन युक्त खतांचा वापर करतात. पुरेशा नायट्रोजनशिवाय, भातासारखी पिके “पांढरे-टिप रोग” ग्रस्त होऊ शकतात, जेथे क्लोरोफिलच्या कमतरतेमुळे पानांचे टोक पांढरे होते.

फॉस्फरस (P):

मुळांच्या विकासासाठी आणि वनस्पतींमध्ये ऊर्जा हस्तांतरणासाठी फॉस्फरस (Phosphorous) महत्त्वपूर्ण आहे. भारतीय शेतकरी फॉस्फरसची गरज पूर्ण करण्यासाठी आणि पिकांच्या निरोगी वाढीस चालना देण्यासाठी मातीमध्ये डायमोनियम फॉस्फेट (Diammonium Phosphate) मिसळतात. डीएपी (DAP) हे युरिया नंतर भारतात सर्वात जास्त वापरले जाणारे दुसरे खत आहे. पुरेशा फॉस्फरसशिवाय, टोमॅटोसारख्या पिकांमध्ये “ब्लॉसम एंड रॉट” सारखे रोग होऊ शकतात, ज्यामुळे फळांच्या तळाशी गडद, बुडलेल्या जखमा होतात.

पोटॅशियम (K):

पोटॅशियम वनस्पती रोग प्रतिकारशक्ती (plant immunity) आणि तणाव व्यवस्थापनात महत्त्वाची भूमिका बजावते. भारतीय शेतकरी पिकांचे रोग आणि कीटकांपासून संरक्षण करण्यासाठी पोटॅशियम युक्त खते उदा. म्युरिएट ऑफ पोटॅश (Muriate of potash (MOP)) वापरतात. पुरेशा पोटॅशियमशिवाय, बटाट्यासारखी पिके “बटाटा स्कॅब” सारख्या रोगास बळी पडू शकतात, परिणामी बटाट्यांवर खडबडीत, खवलेले जखम होतात.

सूक्ष्म अन्नद्रव्ये (Micronutrients):

लोह (Fe):

क्लोरोफिल (Chlorophyll) संश्लेषण आणि प्रकाश संश्लेषणासाठी (Photosynthesis) लोह आवश्यक आहे. भारतात, लोहाच्या कमतरतेमुळे लिंबाच्या झाडांमध्ये “आयर्न क्लोरोसिस” नावाची स्थिती उद्भवू शकते, ज्यामुळे पाने पिवळी पडतात आणि फळांचे उत्पादन कमी होते.

झिंक (Zn):

प्रथिने संश्लेषण आणि मुळांच्या विकासासाठी झिंक (Zinc) महत्त्वाचे आहे. तांदळाच्या झाडांमध्ये झिंकच्या कमतरतेमुळे “पांढरे-पोटाचा रोग” होऊ शकतो, जेथे धान्य अपूर्ण भरल्यामुळे दाण्यांवर पांढरे, खडूचे ठिपके तयार होतात.

कॅल्शियम (Ca):

कॅल्शियम (Calcium) वनस्पतींच्या पेशींच्या भिंती मजबूत करते आणि वनस्पतींना ताण सहन करण्यास मदत करते. सफरचंदातील कॅल्शियमच्या कमतरतेमुळे “कडू खड्डा” हा रोग होऊ शकतो, जो फळांवर बुडलेल्या, तपकिरी डागांनी ओळखला जाऊ शकतो.

शेतकऱ्यांना इष्टतम पीक उत्पादन मिळविण्यासाठी आणि विद्यार्थ्यांना कृषी अभ्यासात उत्कृष्ट कामगिरी करण्यासाठी वनस्पतींचे पोषण समजून घेणे आवश्यक आहे. पिकांना पोषक तत्वांचा योग्य समतोल प्रदान करून, शेतकरी वनस्पतींची निरोगी वाढ सुनिश्चित करू शकतात, ज्यामुळे भारतातील अन्नसुरक्षेमध्ये योगदान होते.

संदर्भ:

Indian Institute of Wheat & Barley Research. (2018). Nutrient Management in Wheat. Retrieved from http://www.iiwbr.org/technical-management/nutrient-management/

Indian Institute of Rice Research. (2021). Nutrient Management in Rice. Retrieved from http://www.rice.res.in/nutrient-management/

National Horticulture Board. (2020). Calcium Nutrition in Horticultural Crops. Retrieved from http://www.nhb.gov.in/calcium-nutrition/