शेतीतील खतांचे प्रकार , Image credit: https://www.flickr.com/photos/ricephotos/5366605498
शेतीमध्ये चांगले उत्पादन मिळवण्यासाठी जमिनीची सुपीकता टिकवणे आणि पिकांना आवश्यक पोषणद्रव्ये योग्य प्रमाणात पुरवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यासाठी खतांचा वापर अपरिहार्य ठरतो. पण खतांचे प्रकार समजून घेणे आणि योग्य निवड करणे हे शाश्वत आणि लाभदायक शेतीसाठी अत्यंत गरजेचे आहे.
या लेखात आपण खतांचे चार मुख्य प्रकार आणि त्यांचे फायदे-तोटे सविस्तरपणे पाहणार आहोत, तसेच द्रव आणि घन खतांची तुलना करून योग्य खत कसे निवडावे हे समजून घेऊ.
सेंद्रिय खते म्हणजे नैसर्गिक स्रोतांपासून – जसे की शेण, झाडाझुडपांचे अवशेष, मासे, हाडे – तयार होणारी खते. यामध्ये प्रामुख्याने सेंद्रिय कार्बन असतो जो मातीतील सूक्ष्मजीवांसाठी अन्न म्हणून काम करतो. यामुळे मातीचा पोत सुधारतो आणि पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते.
भारतीय कृषी अनुसंधान परिषद (ICAR) च्या माहितीनुसार, सेंद्रिय खते जमिनीतील कर्ब चक्र टिकवण्यासाठी आणि सूक्ष्मजीव जैवविविधतेसाठी आवश्यक असतात.
उदाहरणे:
| फायदे: मातीचा पोत व जीवसृष्टी सुधारते दीर्घकालीन पोषण पर्यावरणपूरक | तोटे: परिणाम हळूहळू दिसतो मोठ्या क्षेत्रासाठी जास्त प्रमाण लागतो |
रासायनिक खते हे औद्योगिक प्रक्रियेतून तयार होतात. यामध्ये नायट्रोजन (N), फॉस्फरस (P), आणि पोटॅश (K) ही प्रमुख अन्नद्रव्ये असतात. या खतांचा वापर करून जलद परिणाम साधता येतो. योग्य प्रमाणात रासायनिक खते वापरल्यास उत्पादनात ३०-५०% वाढ होते.
उदाहरणे:
| फायदे: त्वरीत परिणाम कमी प्रमाणात जास्त परिणाम विशिष्ट पोषणद्रव्य पुरवणं शक्य | तोटे: अति वापराने मातीची गुणवत्ता कमी होते सूक्ष्मजीवांवर नकारात्मक परिणाम दीर्घकाळ वापरल्यास माती ‘डिपेंडंट’ होते |
जैवखते म्हणजे सूक्ष्मजीवांचा (बॅक्टेरिया, फफूंदी) वापर करून तयार केलेली खते जी मातीतील पोषणद्रव्ये पिकांसाठी सुलभ बनवतात. ही नैसर्गिक आणि खर्चिकदृष्ट्या परवडणारी पद्धत आहे.
FAO च्या माहितीनुसार, जैवखते वापरल्यास नायट्रोजन व फॉस्फरसची उपलब्धता वाढते आणि रासायनिक खतांची गरज २०-२५% पर्यंत कमी होते.
उदाहरणे:
| फायदे: जमिनीतील सूक्ष्मजीववाढीस चालना रासायनिक खतांची गरज कमी पर्यावरणपूरक व खर्चिकदृष्ट्या परवडणारे | तोटे: विशिष्ट पीक/जमीन प्रकारावरच उपयुक्त परिणाम हळूहळू दिसतो |
पिकांना लहान मात्रेत लागणारी पण अत्यावश्यक पोषणद्रव्ये म्हणजे सूक्ष्मअन्नद्रव्ये. यांचा अभाव उत्पादनावर आणि गुणवत्तेवर परिणाम करतो.
भारतात सुमारे ४०% जमिनीत झिंक, फेरस किंवा बोरॉनची कमतरता आहे.
उदाहरणे:
| फायदे: थोडक्याच मात्रेत उपयोगी पिकांची गुणवत्ता व फळधारणा वाढते विशिष्ट पोषणतत्त्वांची कमतरता भरून काढते | तोटे: अति वापर विषारी ठरू शकतो वापरापूर्वी जमिनीची चाचणी आवश्यक |
खते दोन स्वरूपात वापरली जातात – द्रव आणि घन. यांचा निवड पीक, हंगाम, व जमिनीच्या स्थितीवर अवलंबून असतो.
| द्रव खतांचे फायदे: झपाट्याने शोषण होते पानांद्वारे थेट पोषण (foliar feeding) अचूक आणि नियंत्रित डोस देता येतो ड्रिप सिंचन प्रणालीत वापर करता येतो | द्रव खतांचे तोटे: पावसाळ्यात धूप होण्याची शक्यता जास्त वापर झाल्यास पाने जळू शकतात अधिक काळ टिकत नाहीत |
| घन खतांचे फायदे: मातीचा पोत सुधारतो दीर्घकाळ टिकणारा परिणाम पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते सेंद्रियतेचा भर देणारे पर्याय | घन खतांचे तोटे: शोषण हळूहळू होते वाहतूक व साठवण खर्चिक हाताळणीसाठी अधिक वेळ लागतो |
खते हे उत्पादनवाढीसाठी उपयुक्त आहेत, पण कोणते खत वापरावे, किती प्रमाणात वापरावे, आणि कधी वापरावे हे ठरवण्यापूर्वी माती परीक्षण (soil testing) करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
मातीच्या चाचणीतून जमिनीत कोणती पोषणतत्त्वे भरपूर किंवा कमी आहेत हे स्पष्ट होते. त्यामुळे अंधाधुंद किंवा सवयीने खत वापरण्याऐवजी वैज्ञानिक पद्धतीने आणि गरजेनुसार खत वापरल्यास:
जमिनीची चाचणी हे योग्य शेतीचे पहिले पाऊल आहे.
मे महिना सुरू झाला की पावसाळ्यापूर्वीचं दमट वातावरण जाणवायला लागतं आणि त्याच वेळी एक अद्भुत निसर्गनाट्य घडू लागतं. संध्याकाळी झाडांवर… Read More
ग्वार/ गवार (Cluster Beans / Cyamopsis tetragonoloba) हे खरं तर एक साधंसं पीक वाटतं, ग्रामीण भागात सहजपणे घेतलं जातं. पण… Read More
भारताने पेट्रोलमध्ये इथेनॉलचे (Ethanol) 20% मिश्रण (E20) 2030 च्या उद्दिष्टापेक्षा पाच वर्ष आधी, म्हणजे 2025 मध्ये पूर्ण केलं आहे. पण… Read More