पर्माकल्चर, Image Credit: https://pixabay.com/
आजचा शेतकरी मोठ्या संकटातून जातोय. रासायनिक खतं, कीटकनाशके, पाणी-वीज यांचा खर्च दिवसेंदिवस वाढतोय; पण पिकांचे भाव मात्र जागच्या जागीच आहेत. मातीची सुपीकता घटतेय, पावसाचा अंदाज चुकतोय, कधी दुष्काळ तर कधी अतिवृष्टी. या सगळ्यात शेतकऱ्यांचे उत्पन्न अस्थिर झाले आहे.
याशिवाय, रसायनांनी पिकवलेल्या अन्नामध्ये अवशेष राहतात. तो अन्नधान्य व भाजीपाला ग्राहकांपर्यंत पोहोचतो आणि दीर्घकाळात मधुमेह, हृदयविकार, कर्करोग यांसारख्या आजारांचा धोका वाढतो. म्हणजेच ही समस्या केवळ शेतकऱ्यापुरती मर्यादित नसून ग्राहकांच्या आरोग्याशीही थेट जोडलेली आहे.
या पार्श्वभूमीवर पर्माकल्चर (Permaculture) ही पद्धत हळूहळू पुढे येते आहे. ही अशी शेती पद्धत आहे जी निसर्गाशी भांडण न करता, निसर्गासोबत चालते.
पर्माकल्चरचा थोडक्यात अर्थ — निसर्ग जसा स्वतःला सांभाळतो, तसंच तत्त्वं शेतीत वापरणं.
जंगलात आपण खतं टाकत नाही, कीटकनाशकं फवारत नाही, तरी तिथं झाडं वाढतात, फळं लागतात, माती जिवंत राहते. पर्माकल्चर त्याच धड्याला शेतात आणते.
माती, पाणी, सूर्यप्रकाश, झाडं, प्राणी आणि माणूस — हे सगळे घटक एकमेकांशी जोडलेले आहेत. या जोडणीला ओळखून शेती केली तर कमी खर्चात टिकाऊ उत्पन्न मिळू शकतं.
पर्माकल्चर म्हणजे जादू नाही. यामध्येही काही अडचणी आहेत आणि त्या मान्य केल्याशिवाय पुढे जाता येणार नाही.
पण या अडचणींना घाबरून थांबलो तर बदल होणारच नाही. महत्त्वाचं म्हणजे वास्तव स्वीकारून हळूहळू पुढे जाणं.
Aranya Agricultural Alternatives (तेलंगणा व आंध्र प्रदेश): या संस्थेने हजारो शेतकऱ्यांना पर्माकल्चरचं प्रशिक्षण दिलं आहे. त्यांच्या Permaculture Convergence शिबिरांतून पाण्याचं अडवणं, बहुपीक पद्धती आणि स्थानिक बियाण्यांचा वापर याबाबत प्रत्यक्ष शिकवणी मिळते. अनेक गावांत आता स्वेल्स आणि जलसंधारण रचना दिसतात.
Aanandaa Permaculture Farm (हरियाणा): तब्बल २० वर्षांपासून चालणारा हा प्रकल्प आज संपूर्ण भारतातील शेतकऱ्यांसाठी प्रेरणा आहे. रसायनांशिवाय फळझाडं, भाज्या, धान्य आणि चारा एकत्र कसा घेता येतो हे या शेतात स्पष्ट दिसतं. इथल्या जमिनीवर पाणी व माती जपण्यासाठी केलेले प्रयोग आता प्रशिक्षण केंद्र म्हणून वापरले जातात.
महाराष्ट्रातील प्रयोग: विदर्भ आणि मराठवाड्यातील काही शेतकरी गटांनी पावसाचं पाणी अडवून फूड फॉरेस्ट तयार करण्यास सुरुवात केली आहे. करवंद, पांगारा, करंज यांसारख्या जिवंत कुंपणाबरोबरच डाळी व भाज्या मिश्र पद्धतीनं घेतल्या जात आहेत. काही ठिकाणी तर शेतकरी स्वतःची बियाण्यांची नर्सरी उभी करून बाहेरील महाग बियाण्यावर अवलंबन कमी करत आहेत.
हिमाचल प्रदेशातील फूड फॉरेस्ट (Attune Farm): येथे डोंगराळ प्रदेशात पर्माकल्चर वापरून थरांवर थर अशी लागवड केली आहे. फळं, मसाले, भाज्या आणि औषधी वनस्पती एकत्र वाढवून जमिनीची उत्पादकता वाढवली आहे.
शहरी जोडणी: पुणे, मुंबईसारख्या शहरांच्या आसपास शेतकरी CSA (Community Supported Agriculture) मॉडेल वापरतात. पर्माकल्चर पद्धतीनं पिकवलेलं अन्न थेट ग्राहकांना पुरवतात. त्यामुळे शेतकऱ्याला हमीदार बाजार मिळतो आणि ग्राहकांना सुरक्षित अन्न.
ही उदाहरणं दाखवतात की ही पद्धत फक्त “पुस्तकी” नाही तर प्रत्यक्ष शेतात जमिनीवर उतरवता येते.
पर्माकल्चर (Permaculture) ही केवळ “नवी पद्धत” नाही, तर शेतकऱ्यांच्या टिकावासाठी आणि समाजाच्या आरोग्यासाठी आवश्यक बदल आहे.
होय, सुरुवातीला मेहनत लागते, थोडा संयम हवा; पण काही महिन्यांतच खर्च घटताना दिसतो. दोन-तीन वर्षांत तर शेतकरी स्वतः अनुभवतो की माती पुन्हा जिवंत झाली, पाणी साठलं, उत्पादन विविध झालं.
आज शेतकरी ज्या संकटातून जातोय, त्याला पर्माकल्चर हा एक मजबूत पर्याय ठरू शकतो. शाश्वत शेतीचा मार्ग म्हणजे पर्माकल्चर – आणि तो मार्ग आता स्वीकारण्याची वेळ आली आहे.
"पाणी म्हणजेच जीवन" हे आपण शालेय जीवनापासून ऐकत आलो आहोत. पण पाण्याचे प्रकार काय असतात हे आपल्याला नेहमीच माहिती नसते.… Read More
मे महिना सुरू झाला की पावसाळ्यापूर्वीचं दमट वातावरण जाणवायला लागतं आणि त्याच वेळी एक अद्भुत निसर्गनाट्य घडू लागतं. संध्याकाळी झाडांवर… Read More
ग्वार/ गवार (Cluster Beans / Cyamopsis tetragonoloba) हे खरं तर एक साधंसं पीक वाटतं, ग्रामीण भागात सहजपणे घेतलं जातं. पण… Read More