महाराष्ट्राचे कृषी मंत्रालय, प्रशासकीय व्यवस्थापन आणि मंत्र्यांची यादी

महाराष्ट्र राज्यातील कृषी आणि शेतकरी कल्याणासाठी महाराष्ट्र शासनाचे कृषी मंत्रालय कार्यरत आहे. हे मंत्रालय राज्यातील कृषी धोरणे तयार करण्यासोबतच शेतकऱ्यांना मदत करणाऱ्या विविध योजनांची अंमलबजावणी करते. महाराष्ट्रातील कृषी क्षेत्राचा विकास, सिंचन व्यवस्था, जैविक शेतीस प्रोत्साहन, शेतकऱ्यांना अनुदाने, आणि शेतीविषयक नवीन संशोधन यासाठी हे मंत्रालय काम पाहते. महाराष्ट्राचे कृषी मंत्रालय, प्रशासकीय व्यवस्थापन आणि मंत्र्यांची यादी या लेखात जाणून घेऊया.

कृषी मंत्रालयाचे प्रशासकीय व्यवस्थापन

महाराष्ट्र कृषी मंत्रालय हे राज्य शासनाच्या अखत्यारीत कार्य करणारे महत्त्वाचे मंत्रालय आहे. महाराष्ट्रातील कृषी क्षेत्राला चालना देण्यासाठी हे मंत्रालय केंद्र व राज्य सरकारच्या विविध योजनांची अंमलबजावणी करते. तसेच, राज्यातील जिल्हा कृषी विभाग आणि कृषी विद्यापीठे यांच्यासोबत समन्वय साधून शेतीसंबंधित विविध कार्यक्रम राबवते.

कृषी मंत्रालयाचे प्रशासकीय व्यवस्थापन पुढीलप्रमाणे आहे:

पद	नाव/विभाग
कृषी मंत्री	माणिकराव शिवाजीराव कोकाटे  (५ डिसेंबर २०२४ – वर्तमान)
अतिरिक्त मुख्य सचिव	कृषी विभाग, महाराष्ट्र शासन
कृषी संचालक	महाराष्ट्र राज्य कृषी संचालनालय
योजना व विकास विभाग	कृषी क्षेत्रासाठी धोरणे आणि अनुदाने
महासंचालक (ATMA)	कृषी विस्तार प्रशिक्षण आणि व्यवस्थापन प्राधिकरण Agricultural Technology Management Agency (ATMA) – कृषी विस्तार प्रशिक्षण आणि व्यवस्थापनासाठी जबाबदार असतो. हा विभाग राज्य आणि जिल्हा स्तरावर कार्यरत असून शेतकऱ्यांना नवीन तंत्रज्ञान, कृषी सल्ला, आणि शेती सुधारणा कार्यक्रमांमध्ये मदत करतो.

२०२४-२५ या आर्थिक वर्षासाठी, महाराष्ट्राच्या कृषी मंत्रालयाचा अर्थसंकल्प सुमारे ₹२५,००० कोटी होता, ज्यामध्ये सिंचन प्रकल्प, आणि कृषी पायाभूत सुविधा आहेत.

महाराष्ट्र राज्याचे कृषी मंत्री (१९६० – २०२५)

महाराष्ट्र राज्याच्या स्थापनेपासून आतापर्यंत कृषी मंत्रालयाचा कार्यभार अनेक नेत्यांनी सांभाळला आहे. प्रत्येक मंत्र्याने आपल्या कार्यकाळात वेगवेगळ्या धोरणांची अंमलबजावणी केली आहे. खालील तक्त्यात महाराष्ट्राचे सर्व कृषी मंत्री, त्यांचे मतदारसंघ, कार्यकाळ, ते ज्या मुख्यमंत्र्यांच्या कार्यकाळात होते, आणि त्यांचा राजकीय पक्ष याची माहिती दिली आहे:

क्र.	नाव	मतदारसंघ	कार्यकाळ	पक्ष	मुख्यमंत्री
१	पी. के. सावंत	चिपळूण	१ मे १९६० – ७ मार्च १९६२	काँग्रेस	यशवंतराव चव्हाण
२	बाळासाहेब देसाई	पाटण	८ मार्च १९६२ – २४ नोव्हेंबर १९६३	काँग्रेस	मारोतराव कन्नमवार
३	पी. के. सावंत	चिपळूण	२५ नोव्हेंबर १९६३ – १ मार्च १९६७	काँग्रेस	वसंतराव नाईक
४	गोपाळराव खेडकर	अकोट	१ मार्च १९६७ – २७ ऑक्टोबर १९६९	काँग्रेस	वसंतराव नाईक
५	केशवराव सोनवणे	लातूर	२७ ऑक्टोबर १९६९ – १३ मार्च १९७२	काँग्रेस	वसंतराव नाईक
६	वसंतदादा पाटील	विधान परिषद	१३ मार्च १९७२ – ४ एप्रिल १९७३	काँग्रेस	वसंतराव नाईक
७	हरी गोविंदराव वर्तक	वसई	४ एप्रिल १९७३ – १७ मार्च १९७४	काँग्रेस	वसंतदादा पाटील
८	अनंत नामजोशी	गिरगाव	१७ मार्च १९७४ – २१ फेब्रुवारी १९७५	काँग्रेस	शंकरराव चव्हाण
…	…	…	…	…	…
३४	धनंजय मुंडे	परळी	२ जुलै २०२३ – ५ डिसेंबर २०२४	राष्ट्रवादी काँग्रेस	एकनाथ शिंदे
३५	माणिकराव कोकाटे	सिन्नर	५ डिसेंबर २०२४ – वर्तमान	राष्ट्रवादी काँग्रेस	देवेंद्र फडणवीस

(संपूर्ण माहिती आणि अधिक तपशीलांसाठी Wikipedia व महाराष्ट्र शासनाच्या अधिकृत वेबसाइटला भेट द्या.)

राज्यातील कृषी प्रशासनाचे स्तर

१. ग्रामस्तरीय (गाव पातळी) कृषी प्रशासन:

• कृषी सहाय्यक (Agricultural Assistant)
  • गावपातळीवर काम करणारा कृषी विभागाचा प्राथमिक अधिकारी.
  • शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन करणे, योजना अंमलात आणणे, आणि मृदा परीक्षण यासारखी कामे करतो.
• ग्रामपंचायत आणि कृषी समिती
  • गावातील कृषीविषयक निर्णय घेण्यासाठी स्थानिक संस्था.
  • कृषी विस्तार कार्यक्रम आणि जलसंधारण प्रकल्प राबवते.

२. तालुकास्तरीय कृषी प्रशासन:

• तालुका कृषी अधिकारी (Taluka Agriculture Officer – TAO)
  • तालुकास्तरावर कृषी धोरणांची अंमलबजावणी करतो.
  • पीक सल्ला, शेतकरी प्रशिक्षण, अनुदाने, आणि शेतकरी गट व्यवस्थापन.
• कृषी विज्ञान केंद्र (KVK – Krishi Vigyan Kendra)
  • स्थानिक स्तरावर संशोधन, प्रशिक्षण, आणि शेती सुधारणा उपक्रम राबवतो.
  • शेतकऱ्यांना नवीन तंत्रज्ञान व पद्धती शिकवतो.

३. जिल्हास्तरीय कृषी प्रशासन:

• जिल्हा कृषी अधिकारी (District Agriculture Officer – DAO)
  • जिल्हास्तरावर संपूर्ण कृषी धोरण व योजनांचे नियोजन व देखरेख करतो.
  • हवामान, सिंचन व्यवस्था, आणि पीक धोरणे यावर लक्ष ठेवतो.
• जिल्हा अधीक्षक कृषी अधिकारी (Superintendent Agricultural Officer)
  • कृषी विज्ञान, पशुसंवर्धन, आणि मृदा व जलसंधारण उपक्रमांची जबाबदारी सांभाळतो.
• जिल्हा कृषी तंत्रज्ञान व्यवस्थापन संस्था (ATMA – Agricultural Technology Management Agency)
  • जिल्हास्तरावर विविध कृषी प्रकल्प आणि तंत्रज्ञान सल्ला सेवा पुरवतो.

४. राज्यस्तरीय कृषी प्रशासन:

• कृषी सचिव आणि कृषी संचालक (Secretary & Director of Agriculture)
  • राज्यस्तरावर धोरण निर्मिती व कृषी मंत्रालयाच्या सर्व विभागांचे नियमन करतो.
• महाराष्ट्र कृषी मंत्री आणि अतिरिक्त मुख्य सचिव (Agriculture Minister & Additional Chief Secretary)
  • संपूर्ण कृषी धोरणे तयार करणे आणि त्यांची अंमलबजावणी सुनिश्चित करणे.

जिल्हा कृषी विभाग आणि संपर्क माहिती

महाराष्ट्रातील प्रत्येक जिल्ह्यात कृषी विभाग कार्यरत असून, जिल्हास्तरावर जिल्हा कृषी अधिकारी (DAO) हे मुख्य पदाधिकारी असतात. अधिक माहितीसाठी संबंधित जिल्ह्याच्या कृषी विभागाच्या अधिकृत वेबसाइटला भेट द्या.

वरील माहिती विविध स्रोतांवर आधारित असून ती वेळोवेळी बदलू शकते. अधिकृत आणि ताज्या माहितीसाठी महाराष्ट्र शासनाच्या कृषी विभागाच्या वेबसाइटला भेट द्या.