खपली गहू: खरं काय, मिथक काय?

आजकाल बाजारात खपली गहू (Emmer Wheat / Triticum dicoccon) हे नाव खूप गाजत आहे. आरोग्याविषयी जागरूक लोक याकडे आकर्षित होत आहेत. “सुपरफूड”, “डायबेटिकसाठी आदर्श धान्य”, “प्राचीन काळापासून वापरले जाणारे चमत्कारिक धान्य” असे अनेक दावे जाहिरातींमधून ऐकायला मिळतात. किंमतही सामान्य गव्हापेक्षा अनेक पटीने जास्त असते.

मात्र खपली गहू (Emmer Wheat) म्हणजे नक्की काय? त्याचा इतिहास, जैविक वैशिष्ट्ये, पोषणमूल्य आणि आजच्या ग्राहकासाठी त्याचे महत्त्व काय आहे, हे आपण समजून घेऊया.

इतिहास व उत्पत्ती

खपली गहू हा जगातील सर्वात जुन्या गहूपैकी एक आहे. अंदाजे 10,000 वर्षांपूर्वी मध्य पूर्व (Fertile Crescent) भागात याची लागवड सुरू झाली होती. Wild Emmer हा आज जगभर वापरल्या जाणाऱ्या Bread Wheat (Triticum aestivum) चा थेट पूर्वज आहे. म्हणजे आधुनिक गव्हाच्या उत्क्रांतीत याची महत्त्वाची भूमिका आहे. इटलीत आजही Emmer ला Farro medio म्हणतात आणि विविध पारंपारिक पदार्थांमध्ये याचा वापर केला जातो.

भारतात महाराष्ट्र, कर्नाटक, मध्य प्रदेश या भागांत “खपली गहू” म्हणून Emmer अजूनही काही शेतकरी पिकवतात.

जैविक वैशिष्ट्ये

गव्हाच्या प्रजातींमध्ये polyploidy (अधिक गुणसूत्र संच) आढळतो.

• Diploid (2N): सर्वात साधा प्रकार, उदा. Einkorn wheat (Triticum monococcum).
• Tetraploid (4N): Emmer wheat (T. dicoccon) – म्हणजे खपली गहू, ज्यात 4 संच गुणसूत्र असतात.
• Hexaploid (6N): Bread wheat (T. aestivum) – आज सर्वाधिक वापरला जाणारा गहू, ज्यात 6 संच गुणसूत्र असतात.

यामुळे खपली गहू (Emmer Wheat) हा प्राचीन वंशाचा भाग आहे आणि Bread Wheat चा पाया मानला जातो.

हुल्ड गहू (Hulled wheat):

खपली गव्हाच्या दाण्यांना घट्ट कवच असते. त्यामुळे दाणे थ्रेशिंग (पोटणी) करून वेगळे करावे लागतात. यासाठी अधिक मेहनत व खर्च लागतो.

वंशवृक्ष (Family Tree):

खालील आकृतीत गव्हाची उत्क्रांती दाखवलेली आहे. यात Emmer हा मधला टप्पा स्पष्ट दिसतो.

उत्पादन व लागवड

Emmer हा आज “मर्यादित लागवडीतला” किंवा “पुनरुज्जीवनाची गरज असलेला” धान्य प्रकार आहे.  गहू कोरडवाहू जमिनीत, कमी सुपीक मातीमध्ये, तसेच डोंगराळ प्रदेशात टिकतो.

काही Emmer जातींमध्ये रोग-प्रतिरोधक आणि दुष्काळ सहन करणारे गुणधर्म आढळतात. त्यामुळे वैज्ञानिक Emmer ला सुधारित गहू विकसित करण्यासाठी महत्त्वाचे मानतात.

उत्पादन Bread Wheat पेक्षा कमी असते, त्यामुळे बाजारात त्याची किंमत जास्त असते.

पोषणमूल्य

संशोधनानुसार (Chemical Composition and Nutritional Value of Emmer Wheat – A Review), खपली गहू अनेक दृष्टींनी पौष्टिक आहे.

घटक	प्रमाण (सु. %)	वैशिष्ट्य
प्रथिने (Protein)	12–18%	सामान्य गव्हापेक्षा किंचित जास्त, स्नायू व ऊतक बांधणीसाठी उपयुक्त
तंतुमय घटक (Dietary Fiber)	3–5%+	पचनसंस्थेसाठी फायदेशीर, साखरेचे शोषण कमी गतीने
फॅट (Fat)	2–3%	आवश्यक फॅटी ॲसिड्सचा स्रोत
राख (Ash/Minerals)	1.5–2.5%	लोह, झिंक, मॅग्नेशियम, फॉस्फरस यांचा चांगला समावेश
कार्बोहायड्रेट / स्टार्च	उर्वरित हिस्सा	उर्जेचा मुख्य स्रोत
अँटीऑक्सीडंट्स	अल्प प्रमाणात	कोशिकांचे संरक्षण व चयापचय सहाय्यक

काही अभ्यासानुसार खपली गव्हाचा ग्लायसेमिक इंडेक्स (GI) सामान्य गव्हापेक्षा थोडा कमी आहे. त्यामुळे पचन थोडं हळू होतं, परंतु तो डायबेटिससाठी चमत्कारिक उपाय नाही.

Emmer मध्ये आढळणारे फिनॉलिक कंपाऊंड्स व अँटीऑक्सीडंट्स हे आरोग्यासाठी फायदेशीर असू शकतात.

ग्राहकांसाठी वास्तव व गैरसमज

• फायदे: खपली गहू पौष्टिक आहे, फायबर व सूक्ष्म पोषकतत्त्वांनी समृद्ध आहे.
• चव: त्यापासून केलेल्या पोळ्या व भाकरी अधिक चविष्ट व पोटभर वाटतात.
• गैरसमज: तो “सुपरफूड” किंवा “डायबेटिकसाठी रामबाण उपाय” आहे,  हा दावा चुकीचा आहे.
• किंमत: जास्त किंमतीचे कारण म्हणजे मर्यादित उत्पादन व ब्रँडिंग.
• पर्याय: ज्वारी, बाजरी, नाचणी, तांदूळ यांसारखी इतर धान्येही पोषणमूल्याने समृद्ध आहेत.

खपली गहू म्हणजे प्राचीन, पौष्टिक, टिकाऊ गव्हाचा प्रकार. त्याचे पोषणमूल्य चांगले आहे, आणि संतुलित आहारात तो समाविष्ट होऊ शकतो.

मात्र ग्राहकांनी तो “औषध” किंवा “सर्व समस्यांचे उत्तर” म्हणून पाहू नये.

खऱ्या अर्थाने आरोग्य साधण्यासाठी विविध धान्यांचा समतोल वापर, संतुलित आहार आणि सक्रिय जीवनशैली हेच महत्त्वाचे आहे.

संदर्भ

U.C. Davis & UCANR, Emmer Wheat: Global Facilitation for Underutilized Species (2011)

Dhanavath, K. et al., Chemical Composition and Nutritional Value of Emmer Wheat (Triticum dicoccon Schrank): A Review, ResearchGate (2017)

Ian Alexander, Wikipedia, Wheat Evolution and Polyploidy Family Tree