Fertigation, Image credit: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Turmeric_fields_......._drip_irrigation.jpg
भारतात शेतीच्या विविध पद्धतींबाबत चर्चा सातत्याने होत असते. सेंद्रिय शेती (Organic Farming) आणि चांगल्या कृषी पद्धती (Good Agricultural Practices – GAP) या दोन्ही शेती पद्धती शाश्वत शेतीला चालना देणाऱ्या आहेत. मात्र, भारतीय शेतकऱ्यांसाठी कोणता पर्याय अधिक फायदेशीर ठरू शकतो? या लेखात या दोन्ही संकल्पनांबाबत सविस्तर चर्चा करू आणि योग्य निवडीसाठी मार्गदर्शन करू.
सेंद्रिय शेती ही संकल्पना रासायनिक खतांचा आणि कीडनाशकांचा वापर न करता नैसर्गिक पद्धतीने शेती करण्यासंदर्भात आहे. यामध्ये कंपोस्ट, गोमूत्र, जैविक कीटकनाशके आणि नैसर्गिक खतांचा उपयोग केला जातो.
Good Agricultural Practices (GAP) म्हणजे उत्पादनाच्या गुणवत्तेसह अन्नसुरक्षा, पर्यावरणसंवर्धन आणि कामगारांच्या सुरक्षिततेचा समतोल राखणारी कृषी पद्धती आहे. यात नियंत्रित प्रमाणात खतांचा, कीटकनाशकांचा आणि संसाधनांचा वापर केला जातो.
घटक | सेंद्रिय शेती | GAP |
खतांचा वापर | नैसर्गिक आणि जैविक खतांचा वापर | सेंद्रिय तसेच नियंत्रित प्रमाणात रासायनिक खतांचा वापर |
कीटकनाशके | जैविक आणि नैसर्गिक कीटकनाशकांचा वापर | नियंत्रित प्रमाणात कीटकनाशकांचा वापर, MRL (Maximum Residue Limit) खालील असणे आवश्यक |
उत्पन्न | सुरुवातीला कमी, पण दीर्घकालीन शाश्वतता | तुलनेने अधिक आणि स्थिर उत्पन्न |
बाजारपेठ | सेंद्रिय उत्पादनांना उच्च बाजारभाव मिळतो, परंतु स्थानिक बाजारपेठ मर्यादित आहे आणि प्रमाणन आवश्यक आहे | GAP उत्पादने स्थानिक, राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत सहज स्वीकारली जातात |
प्रमाणपत्र | सेंद्रिय प्रमाणन आवश्यक | GAP प्रमाणन आवश्यक पण सोपे |
भारतीय शेतकरी अनेक अडचणींना सामोरे जात आहेत, जसे की वाढता उत्पादन खर्च, बाजारभावावरील अनिश्चितता आणि जमिनीचे लहान तुकडे. त्यामुळे कोणती शेती पद्धती स्वीकारायची हे अनेक गोष्टींवर अवलंबून आहे.
सेंद्रिय शेती आणि GAP या दोन्ही पद्धतींमध्ये महत्त्वपूर्ण फायदे आणि काही मर्यादा आहेत. सेंद्रिय शेतीत प्रवेश करण्यासाठी शेतकऱ्याला किमान ३ वर्षे वाट पाहावी लागते, कारण या कालावधीत जमिनीत नैसर्गिक सुपीकता निर्माण होते आणि ती सेंद्रिय प्रमाणनासाठी पात्र ठरते. यासाठी जैविक खते, सेंद्रिय कीटकनाशके आणि तणनियंत्रणासाठी जास्त मजूर लागतात, त्यामुळे सुरुवातीला उत्पादन खर्च अधिक असतो. मात्र, दीर्घकालीन दृष्टीने सेंद्रिय शेती पर्यावरणपूरक आणि टिकाऊ शेतीसाठी योग्य पर्याय आहे.
दुसरीकडे, GAP उत्पादन टिकवून ठेवत पर्यावरणपूरक पद्धतीने शेती करण्याचा व्यवहार्य मार्ग आहे. शेतकरी ‘केमिकल रेसिड्यू-फ्री’ प्रमाणपत्र घेऊन उत्पादनाची बाजारातील किंमत वाढवू शकतात आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत सहज प्रवेश मिळवू शकतात.
भारतीय शेतकऱ्यांसाठी योग्य शेती पद्धत निवडताना त्यांची आर्थिक स्थिती, संसाधने आणि बाजारपेठेतील संधी यांचा विचार करावा लागेल. ज्या शेतकऱ्यांकडे स्वतःच्या गाई-म्हशींपासून जैविक खते आणि कीटकनाशक मिळवण्याची सुविधा आहे, तसेच ज्यांना सेंद्रिय उत्पादनांना मिळणाऱ्या उच्च बाजारभावाचा लाभ घेता येईल, त्यांच्यासाठी सेंद्रिय शेती हा चांगला पर्याय ठरू शकतो. तर, शाश्वत शेतीसह उत्पादन टिकवायचे असेल, तर GAP हा अधिक व्यवहार्य पर्याय ठरतो.
भारत कृषिप्रधान देश असून शेती आणि कृषीपूरक उद्योगांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर रोजगाराच्या संधी उपलब्ध आहेत. आजच्या तरुणांसाठी शेती क्षेत्रात करिअर घडवण्यासाठी… Read More
आजच्या अति खरेदीच्या (ग्राहकवादाच्या / consumerism) युगात, नवीन उत्पादने सतत बाजारात येत असतात आणि जुन्या वस्तू कालबाह्य (outdated) वाटू लागतात.… Read More
वीज ही आधुनिक कृषी आणि ग्रामीण विकासासाठी अत्यावश्यक आहे. ऊर्जा उपलब्धतेमुळे केवळ शेतीच नव्हे, तर संपूर्ण ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचा विकास होतो.… Read More
This website uses cookies.