२१ मार्च, आंतरराष्ट्रीय वन दिवस – वनांच्या अमूल्य भूमिकेचा जागतिक उत्सव

आंतरराष्ट्रीय वन दिवस, दरवर्षी २१ मार्च रोजी साजरा केला जातो. पृथ्वीवरील सजीवसृष्टीला आधार देणाऱ्या वनांच्या अमूल्य भूमिकेचा हा जागतिक उत्सव आहे. ऑक्सिजन आणि स्वच्छ हवा पुरवण्यापासून ते जैवविविधतेला सहाय्य करणे आणि हवामान बदल कमी करणे, जंगले ही खरोखरच निसर्गाची जीवनरेखा आहेत.

इतिहास:

2012 मध्ये युनायटेड नेशन्स जनरल असेंब्लीमध्ये जागतिक वन दिवस (International Day of Forests or World Forest Day) साजरा करण्याच्या कल्पनेचा उगम झाला. जंगल आणि झाडांच्या महत्त्वाबद्दल जागरुकता निर्माण करणे आणि जगभरात शाश्वत वन व्यवस्थापन (Sustainable Forest Management) पद्धतींना प्रो त्साहन देणे हे त्याचे उद्दिष्ट होते.

जंगलांचे महत्त्व:

जंगले ही जटिल परंतु महत्त्वाची परिसंस्था (Ecosystem) आहेत जी जैवविविधतेचे संरक्षण (Biodiversity Conservation) करतात, हवामानाचे नियमन करतात आणि स्वच्छ हवा, पाणी आणि माती संवर्धन यासारख्या आवश्यक सेवा देतात. शिवाय, लाखो लोकांच्या उपजीविकेसाठी जंगले आवश्यक आहेत, विशेषत: स्थानिक समुदाय जे त्यांच्या सांस्कृतिक, आध्यात्मिक आणि आर्थिक गरजांसाठी त्यांच्यावर अवलंबून आहेत.

आंतरराष्ट्रीय वन दिवस 2024 ची थीम:

2024 ची थीम “फॉरेस्ट आणि इनोव्हेशन: न्यू सोल्यूशन्स फॉर अ बेटर वर्ल्ड”. आहे. जागतिक वन दिवस 2024 ची थीम जंगलांना भेडसावणाऱ्या वाढत्या धोक्यांना तोंड देण्यासाठी नाविन्यपूर्ण उपायांची तातडीची गरज अधोरेखित करते. यामध्ये जंगलतोड, हवामान बदल आणि जैवविविधतेचे नुकसान यांचा समावेश आहे. भविष्यातील पिढ्यांसाठी शाश्वत वन व्यवस्थापन पद्धती आणि वन परिसंस्थेचे रक्षण करण्यासाठी तंत्रज्ञान आणि नवकल्पना यांच्या भूमिकेवर ते भर देते.

आंतरराष्ट्रीय वन दिवस साजरा करण्याचे महत्त्व:

जागतिक वन दिवस साजरा केल्याने जंगलांचे महत्त्व आणि त्यांचे संवर्धन आणि शाश्वत व्यवस्थापनाची तातडीची गरज याबद्दल जागरुकता निर्माण करण्याची संधी मिळते. हे वन परिसंस्थांचे संरक्षण करण्यासाठी आणि शाश्वत विकासाला चालना देण्यासाठी स्थानिक, राष्ट्रीय आणि जागतिक स्तरावर एक व्यासपीठ म्हणून काम करते.

भारत आणि महाराष्ट्रातील वनक्षेत्राची स्थिती:

भारत हे उष्णकटिबंधीय जंगलांपासून समशीतोष्ण जंगलांपर्यंत विविध प्रकारच्या वनांचे घर आहे. अलीकडील आकडेवारीनुसार, भारताचे एकूण वनक्षेत्र त्याच्या भौगोलिक क्षेत्राच्या 21.71% इतके आहे, जे राष्ट्रीय लक्ष्यापेक्षा कमी आहे. राष्ट्रीय वन धोरण, 1988 मध्ये नमूद केल्यानुसार भारताने आपल्या भौगोलिक क्षेत्राच्या 33% भाग जंगलाखाली आणण्याचे उद्दिष्ट ठेवले आहे. त्यामुळे, वन परिसंस्थेचे रक्षण करण्यासाठी अधिक वनसंवर्धन प्रयत्नांची आवश्यकता आहे. महाराष्ट्रात, राज्याच्या एकूण भौगोलिक क्षेत्राच्या अंदाजे 20.15% भाग जंगलांनी व्यापलेला आहे, ज्यामध्ये घनदाट जंगले, खुली जंगले आणि झाडीझुडपांची जंगले यांचा समावेश आहे.

वनांच्या रक्षणासाठी सरकारी उपक्रम:

भारत सरकारने देशभरात वन संरक्षण आणि वाढीसाठी विविध उपक्रम आणि धोरणे लागू केली आहेत. यामध्ये वनीकरण आणि पुनर्वसन कार्यक्रम, समुदाय-आधारित वन व्यवस्थापन उपक्रम आणि बेकायदेशीर वृक्षतोड आणि जंगलतोड रोखण्यासाठी कठोर पर्यावरणीय नियमांची अंमलबजावणी यांचा समावेश आहे. याशिवाय, शाश्वत वन व्यवस्थापन, ग्रामीण विकास, आणि जैवविविधता संवर्धनाला चालना देण्यासाठी सरकारने राष्ट्रीय वनीकरण कार्यक्रम (NAP), ग्रीन इंडिया मिशन आणि कम्पेन्सेटरी फॉरेस्टेशन फंड मॅनेजमेंट अँड प्लॅनिंग अथॉरिटी (CAMPA) यासारख्या महत्त्वाकांक्षी योजना सुरू केल्या आहेत.

जंगले वाचवण्यासाठी तुम्ही काय करू शकता?

जागरूकता वाढवा:

स्वतःला आणि इतरांना जंगलांचे महत्त्व आणि त्यांना भेडसावणाऱ्या धोक्यांबद्दल शिक्षित करा. सोशल मीडिया, सामुदायिक कार्यक्रम आणि शैक्षणिक कार्यक्रमांद्वारे जनजागृती पसरवा जेणेकरून वन संवर्धनासाठी पाठिंबा मिळेल.

शाश्वत जीवनाचा सराव करा:

कागद आणि लाकडाचा वापर कमी करणे, कचरा कमी करणे आणि जबाबदारीने व्यवस्थापित जंगलांमधून मिळणाऱ्या शाश्वत उत्पादनांची निवड करणे यासारख्या पर्यावरणपूरक पद्धतींचा अवलंब करा.

झाडे लावा:

जंगलाचे आच्छादन वाढविण्यासाठी वृक्ष लागवड मोहिमेमध्ये आणि सामुदायिक वनीकरण प्रकल्पांमध्ये सहभागी व्हा.

संरक्षण संस्थांना समर्थन द्या:  

जंगलांचे संरक्षण करण्यासाठी काम करणाऱ्या प्रतिष्ठित संवर्धन संस्थांना देणगी द्या. संवर्धन प्रकल्प, संशोधन उपक्रम आणि मोहिमांमध्ये सहभागी होण्यासाठी स्वयंसेवक व्हा.

सरकारी प्रतिनिधींशी संपर्क करा:

तुमच्या स्थानिक प्रतिनिधींना आणि सरकारी अधिकाऱ्यांना पत्र लिहा आणि त्यांना धोरण बनवताना आणि संसाधन वाटपात वनसंवर्धनाला प्राधान्य देण्यास सांगा. मजबूत वन संरक्षण उपाय आणि शाश्वत जमीन व्यवस्थापन पद्धतींचा पुरस्कार करणाऱ्या तळागाळातील चळवळी आणि पर्यावरण संस्थांमध्ये सामील व्हा किंवा समर्थन करा.

जबाबदार पर्यटनाचा करा:

पर्यावरणपूरक प्रवास पर्याय निवडा जे शाश्वत पर्यटन पद्धतींना समर्थन देतात आणि वन परिसंस्थेवरील नकारात्मक प्रभाव कमी करतात.

शाश्वत शेती:

मातीचे आरोग्य, जलसंवर्धन आणि जैवविविधता संवर्धनाला चालना देण्यासाठी पिकांसोबत झाडे एकत्रित करणाऱ्या सेंद्रिय शेती पद्धतींना समर्थन द्या. शाश्वत शेती पद्धतींना प्रोत्साहन देणाऱ्या आणि शेतीच्या विस्तारासाठी जंगलतोडीला परावृत्त करणाऱ्या धोरणांसाठी सरकारकडे मागणी करा

हरित धोरणांना चालना द्या:

स्थानिक, राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मजबूत पर्यावरणीय नियम, वन संरक्षण कायदे आणि अंमलबजावणी यंत्रणांची मागणी करा. सार्वजनिक धोरण-निर्धारण प्रक्रियेत सहभागी व्हा जेणेकरून वन समुदाय आणि संरक्षकांच्या चिंता विचारात घेतल्या जातील.

उदाहरणाद्वारे नेतृत्व करा:

तुमच्या समुदायातील शाश्वत जीवन आणि संवर्धन कामासाठी आदर्श व्हा. भविष्यातील पिढ्यांसाठी जंगलांचे संरक्षण आणि जतन करण्याची तुमची वचनबद्धता दाखवून इतरांना कृती करण्यास प्रेरित करा.

व्यक्ती, जंगले, आणि जैवविविधतेचे रक्षण करण्यासाठी आणि हवामानातील बदल कमी करण्यासाठी सक्रिय पावले उचलून आणि एकत्र काम करून,  तूम्ही महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावू शकता.