सुगरण (Ploceus philippinus), Image credit: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Baya_Weaver_Ploceus_philippinus_Male_on_nest._Maharashtra,_India._2_%2816%29.JPG)
“खोप्यामंदी खोपा सुगरणीचा चांगला,
देख पिलासाठी जीव तिने झाडाले टांगला…”
मराठी कवयित्री बहिणाबाई चौधरी यांच्या या ओळी तुम्ही ऐकल्या आहेत का? या कवितेत त्यांनी सुगरण – म्हणजेच Weaver Bird – या छोट्या पण अफलातून पक्ष्याचे सुंदर वर्णन केले आहे. खरंच, या पक्ष्याचा उल्लेख करताना ‘कलाकार’ हा शब्द अगदी योग्य ठरतो!
सुगरण म्हणजे निसर्गातला सर्वोत्तम आर्किटेक्ट. सुगरण पक्ष्याचे घरटे म्हणजे कलाकृती, आणि तिची जीवनशैली म्हणजे एक अद्भुत विज्ञान. आज आपण या पक्ष्याच्या जीवनात डोकावूया – त्याच्या नावांपासून ते घरट्याच्या बांधकामापर्यंत!
| भाषा/प्रकार | नाव |
| मराठी | सुगरण, बाया, विणकर, गवळण |
| हिंदी | बाया, सोनचिडी |
| संस्कृत | सुगृहकर्ता, सूचिमुख, पीतमुंड, कलविण, कौलिक, चंचुसूचि |
| इंग्रजी | Weaver Bird |
| शास्त्रीय नाव | Ploceus philippinus |
सुगरण पक्षी भारत, पाकिस्तान, श्रीलंका, बांगलादेश, म्यानमार अशा देशांमध्ये आढळतो. तो प्रामुख्याने स्थानिक निवासी असतो. काही उपजाती मात्र स्थलांतर करतात.
१. पट्टेरी सुगरण (Streaked Weaver, Ploceus manyar)
२. काळ्या छातीची सुगरण (Black-breasted Weaver, Ploceus benghalensis)
विणीच्या हंगामात नर पक्ष्याचा रंग अगदी लक्षवेधी असतो – डोके आणि छाती पिवळी, पाठीवर पिवळ्या-तपकिरी रेषा. उर्वरित शरीर फिकट पांढरं. मादी मात्र नरासारखीच दिसते, पण रंग मातकट असतो. अंडी उबविण्याचे व पिलांना वाढवण्याचे काम मादी एकटी करते.
भात शेतीच्या प्रदेशात सुगरणींचे थवे थेट पिकांवर उतरतात. त्या बिया, कीटक व इतर लहान अपृष्ठवंशी प्राणी खातात. त्यामुळे त्या निसर्गातील कीटकनियंत्रक म्हणूनही महत्त्वाच्या असतात.
सुगरण पक्ष्याचा विणीचा हंगाम मे ते सप्टेंबर या काळात असतो. नर पक्षी मादीला आकर्षित करण्यासाठी कलात्मक आणि सुरक्षित घरटं तयार करतो.
या घरट्याचा आकार घंटेसारखा असतो. यासाठी तो बाभळीसारख्या काटेरी झाडांच्या फांद्यांभोवती गवत, केळीचे तंतू, काथ्या यांचा उपयोग करून लोंबकळतं घरटं विणतो.
हे संपूर्ण काम नर पक्षी करतो – अगदी एखाद्या कसलेल्या कारागिरासारखं!
नर एकावेळी ४ ते १० घरटी अर्धवट तयार करतो आणि जवळच बसून गाणी म्हणतो – म्हणजे आवाज काढतो. माद्या त्या आवाजाकडे आकृष्ट होतात आणि एकेक घरटे तपासून पाहतात – “हे घरटं सुरक्षित आहे का? पिलांसाठी योग्य आहे का?”
मादीला जर एखादं घरटं आवडलं, तर ती त्या नराशी जोडी जमवते. त्यानंतर नर घरट्याचा बाकीचा भाग पूर्ण करतो आणि मादी आतील भाग सजवते. अंडी घालून मादी त्यांना उबवते.
आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, नर दुसऱ्या मादीसाठी नवं घरटं विणतो आणि अशा पद्धतीने तो अनेक माद्यांशी जोडी जमवतो.
जर एखादं घरटं मादीला न पसंत पडलं, तर नर ते अपूर्णच ठेवतो. ही ‘हेल्मेट आकाराची’ अपुरी घरटी तुम्हाला अनेकदा झाडांवर दिसतील. म्हणजेच — Reject झाली रे बाबा!
सुगरण पक्ष्याचं घरटं म्हणजे पृथ्वीवरचं एक “मिरॅकल”! डहाळ्या, झाडाची पाने, गवत आणि तंतूंनी बनलेली ही घरटी वजनाने हलकी पण अत्यंत मजबूत असतात. वादळ, पाऊस… काहीही असो, ही घरटी टिकून राहतात.
आपण माणसं घरं बांधतो खरे, पण या घरट्यापुढे आपल्या बुद्धिमत्तेलाही लाज वाटावी अशी स्थिती आहे. कारण निसर्गाची ही कलाकृती मानवनिर्मित कशाच्याही पलीकडची आहे!
पुढच्यावेळी तुम्ही फिरायला गेलात, आणि झाडावर लोंबकळणारी ही सुंदर घरटी दिसली… तर थांबा, पाहा, आणि विचार करा — या घरट्याचा कलाकार कोण आहे? त्याचं जगणं कसं असावं?
कारण ‘सुगरण’ म्हणजे केवळ एक पक्षी नाही — ती म्हणजे निसर्गाने आपल्या डोळ्यासमोर साकारलेली एक जिवंत वास्तुकला!
तुम्हाला अशा गमतीशीर, विज्ञानावर आधारित निसर्गकथा आवडतात का? मग, आमच्या बाल विभागात अधिक कथा शोधा.
बालमित्रांनो, हॅरी पॉटर (Harry Potter) मालिकेत जादूच्या जगात दूत म्हणून काम करणारा घुबड तुम्ही पाहिला असेलच. विनी द पू (Winnie-the-Pooh)… Read More
बालमित्रांनो, उन्हाळ्याच्या सुट्टीत जर तुम्ही थंड हवामान असलेल्या उंच डोंगराळ भागात फिरायला गेलात, आणि लालभडक फुलांच्या गुच्छांनी डवरलेलं एखादं झाड… Read More
भारतातील बहुतांश शेतकरी छोटे व मध्यम आहेत आणि त्यांच्याकडे काढणीपश्चात साठवणूक (post-harvest storage ) करण्याची सोय फारच मर्यादित आहे. शेतमालाची… Read More