भारतात कृषी हा अर्थव्यवस्थेचा मुख्य आधारस्तंभ आहे. मात्र, केवळ कच्च्या शेती उत्पादनावर अवलंबून न राहता त्यावर प्रक्रिया करून अधिक उपयुक्त आणि बाजारात मागणी असलेली उत्पादने तयार करणे आवश्यक आहे. यालाच कृषी प्रक्रिया (Agri Processing) असे म्हणतात. कृषी प्रक्रियेमुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढते, अन्नाचा वापर अधिक प्रभावी होतो आणि ग्रामीण भागात रोजगाराच्या संधी निर्माण होतात. सध्या भारतात कृषी प्रक्रिया उद्योग वेगाने वाढत असून, या क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर गुंतवणुकीच्या संधी उपलब्ध आहेत. या लेखात कृषी प्रक्रिया उद्योग, भारतातील सद्यस्थिती, बाजारपेठेतील संधी, सरकारी योजना आणि या व्यवसायात प्रवेश करण्याच्या पद्धतींचे सविस्तर मार्गदर्शन दिले आहे.
कृषी प्रक्रिया म्हणजे काय?
कृषी प्रक्रिया म्हणजे शेतीमधून उत्पादित केलेल्या मालावर प्रक्रिया करून त्याचे अधिक टिकणारे आणि उपयुक्त उत्पादने तयार करणे. यात खालील प्रक्रिया समाविष्ट होतात:
- अन्नप्रक्रिया (Food Processing): धान्य, डाळी, तेलबिया इत्यादींचे स्वच्छता, ग्रेडिंग, पॅकेजिंग आणि टिकवणुकीसाठी केलेली प्रक्रिया.
- दुग्ध प्रक्रिया (Dairy Processing): दूध, तूप, चीज, पनीर यांसारख्या दुग्धजन्य पदार्थांचे उत्पादन आणि प्रक्रिया.
- तृणधान्य आणि डाळी प्रक्रिया: तांदूळ, गहू, ज्वारी, बाजरी यांचे ग्रेडिंग, प्रक्रिया आणि पॅकेजिंग.
- साखर आणि गूळ उत्पादन: ऊसापासून साखर आणि गूळ तयार करण्याची प्रक्रिया.
- मसाला प्रक्रिया: हळद, मिरची, गरम मसाला यांचे वाळवणे, दळणे आणि पॅकेजिंग.
- फळे आणि भाज्यांचे साठवण व प्रक्रिया: लोणची, मुरांबे, सुकवलेली फळे आणि भाज्या तयार करणे.
- कापूस आणि ताग प्रक्रिया: वस्त्रउद्योगासाठी आवश्यक कापूस आणि ताग उत्पादन आणि प्रक्रिया.
कृषी प्रक्रिया उद्योगाचे महत्त्व
कृषी प्रक्रिया उद्योग शेतकरी आणि ग्राहक दोघांसाठी फायदेशीर ठरतो. याचे महत्त्व पुढीलप्रमाणे आहे:
- शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवते – कच्च्या मालाच्या तुलनेत प्रक्रिया केलेल्या उत्पादनांना अधिक मागणी आणि चांगला दर मिळतो.
- अन्नसाठवण आणि टिकवणूक सुधारते – योग्य प्रक्रिया आणि साठवणुकीमुळे अन्नपदार्थ जास्त दिवस टिकतात.
- रोजगाराच्या संधी उपलब्ध होतात – ग्रामीण आणि शहरी भागात मोठ्या प्रमाणावर रोजगार निर्मिती होते.
- निर्यात क्षमता वाढते – प्रक्रिया केलेल्या कृषी उत्पादनांना आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत मोठी मागणी असते.
भारतातील कृषी प्रक्रिया उद्योगाची सद्यस्थिती आणि संधी
- भारतातील अन्नप्रक्रिया उद्योगाचा एकूण बाजार ४०० अब्ज डॉलर्सहून अधिक आहे आणि हा दरवर्षी ८-१०% दराने वाढत आहे.
- भारतात सध्या केवळ १०% अन्नप्रक्रिया उद्योग संघटित क्षेत्रात आहे, त्यामुळे नवीन गुंतवणुकीसाठी मोठी संधी आहे.
- महाराष्ट्र, पंजाब, उत्तर प्रदेश, आणि तामिळनाडू या राज्यांमध्ये कृषी प्रक्रिया उद्योग मोठ्या प्रमाणावर विकसित होत आहे.
- कोल्ड स्टोरेज, लॉजिस्टिक्स आणि पॅकेजिंग उद्योगही कृषी प्रक्रियेशी संबंधित आहेत आणि यात गुंतवणुकीस चांगल्या संधी उपलब्ध आहेत.
(संदर्भ: IBEF)
बाजारपेठेचा आढावा
- भारतीय अन्न प्रक्रिया उद्योगाचा वार्षिक वाढीचा दर (CAGR) ८-१०% आहे.
- ग्राहकांकडून प्रक्रिया केलेल्या अन्नपदार्थांना वाढती मागणी आहे, विशेषतः शहरी भागात.
- सेंद्रिय (Organic) आणि आरोग्यदायी अन्नपदार्थांच्या विक्रीत झपाट्याने वाढ होत आहे.
- ई-कॉमर्स आणि सुपरमार्केटच्या विस्तारामुळे प्रक्रिया केलेल्या अन्नपदार्थांची विक्री अधिक सोपी झाली आहे.
(संदर्भ: FSSAI)
सरकारी योजना आणि सहाय्य
- प्रधानमंत्री किसान संपदा योजना (PMKSY) – अन्न प्रक्रिया उद्योगासाठी अनुदान आणि पायाभूत सुविधा विकासासाठी सहाय्य.
- मेक इन इंडिया आणि आत्मनिर्भर भारत अभियान – कृषी प्रक्रिया उद्योगाला चालना देण्यासाठी विशेष प्रोत्साहन.
- मेगा फूड पार्क योजना – मोठ्या प्रमाणावर कृषी प्रक्रिया क्लस्टर उभारण्यासाठी मदत.
- महाराष्ट्र अन्न प्रक्रिया धोरण – महाराष्ट्र सरकारकडून अन्न प्रक्रिया उद्योगासाठी कर सवलती आणि अनुदाने दिली जातात.
- मुख्यमंत्री कृषी व अन्न प्रक्रिया योजना (State) – महाराष्ट्र सरकारची कृषी आणि अन्न प्रक्रिया क्षेत्रातील प्रकल्पांना आर्थिक मदत करणारी योजना.
- NABARD कर्ज योजना – कृषी प्रक्रिया उद्योगांसाठी कमी व्याजदरावर कर्ज उपलब्ध.
कृषी प्रक्रिया उद्योगात प्रवेश कसा करावा?
- बाजार संशोधन करा – आपल्या प्रदेशात कोणत्या कृषी उत्पादनांना अधिक मागणी आहे, याचा अभ्यास करा आणि संभाव्य ग्राहक ओळखा.
- व्यवसाय योजना तयार करा – उत्पादन खर्च, कच्चा माल, प्रक्रिया यासाठी आवश्यक असलेल्या सुविधांची आखणी करा.
- आवश्यक परवाने मिळवा – FSSAI परवाना, MSME नोंदणी, GST रजिस्ट्रेशन आणि प्रदूषण नियंत्रण परवाने मिळवा.
- सरकारी योजनांचा लाभ घ्या – अनुदाने आणि कर्ज योजनेचा फायदा मिळवण्यासाठी अर्ज करा.
- उत्पादन आणि गुणवत्ता नियंत्रण यंत्रणा उभारावी – टिकाऊ आणि वापरण्यास सोपे उत्पादने तयार करण्यासाठी योग्य प्रक्रिया आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करा.
- वितरण आणि विपणन योजना आखा – ऑनलाइन विक्री प्लॅटफॉर्म, स्थानिक बाजारपेठ आणि मोठ्या वितरकांसोबत भागीदारी करा.
कृषी प्रक्रिया उद्योग हा भारतातील एक महत्त्वाचा आणि वेगाने वाढणारा क्षेत्र आहे. शेतकऱ्यांच्या उत्पन्न वाढीसोबतच हा उद्योग ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना देतो. विविध सरकारी योजना आणि तंत्रज्ञानाच्या मदतीने या क्षेत्रात नवे व्यवसाय सुरू करण्यास भरपूर संधी आहेत. त्यामुळे योग्य नियोजन आणि रणनीतीसह कृषी प्रक्रिया उद्योगात प्रवेश करून चांगला व्यवसाय उभारला जाऊ शकतो.