ग्वार गम: कोरडवाहू भागात सोन्यासारखा पर्याय

ग्वार/ गवार (Cluster Beans / Cyamopsis tetragonoloba) हे खरं तर एक साधंसं पीक वाटतं, ग्रामीण भागात सहजपणे घेतलं जातं. पण याच ग्वारापासून मिळणाऱ्या ग्वार गमचं (Guar Gum) महत्त्व खूप मोठं आहे. हा नैसर्गिक घटक जगभरच्या अन्नप्रक्रिया, औषध, सौंदर्यप्रसाधने आणि तेल उद्योगात वापरला जातो. त्यामुळे ग्वार हे केवळ शेतीचं पीक न राहता एका आंतरराष्ट्रीय उद्योगाचं केंद्रबिंदू बनलं आहे. कमी पाणी लागणारं, कमी खर्चात पिकणारं आणि चांगल्या बाजारभावात विकलं जाणारं, अशा या पिकामुळं कोरडवाहू भागातील शेतकऱ्यांसाठी ग्वार हे एक चांगलं उत्पन्न देणारं पर्याय बनत आहे.

ग्वार गम म्हणजे काय?

ग्वार गम हा ग्वार या वनस्पतीच्या बियांपासून बनवला जाणारा एक नैसर्गिक जेलसदृश पदार्थ असतो. याला शास्त्रीय भाषेत ‘गॅलेक्टोमॅनन (Galactomannan )’ असं म्हणतात. या पदार्थात चांगल चिकटपणा आणि घट्टपणा वाढवण्याची क्षमता असते. त्यामुळे तो अनेक प्रकारच्या उत्पादनांमध्ये वापरला जातो. विशेषतः जिथं उत्पादनाला घट्टपणा, सुसंगत पोत किंवा स्थिरता आवश्यक असते, तिथं ग्वार गम उपयुक्त ठरतो.

ग्वार गम (Guar Gum) हे पीठ स्वरूपात असतं, आणि ते पाण्यात मिसळल्यावर जेलसारखं रूप धारण करतं. या गुणधर्मामुळे त्याला आंतरराष्ट्रीय बाजारातही मोठी मागणी आहे.

ग्वार गम कसा बनवतात?

ग्वारच्या शेंगांमध्ये बी असतात, त्या प्रथम सोलून घेतल्या जातात. नंतर खालील पायऱ्यांमध्ये प्रक्रिया केली जाते.

सर्वप्रथम बिया स्वच्छ केल्या जातात आणि सुकवल्या जातात. नंतर त्या बिया फोडून त्यातील अंतर्भाग म्हणजेच ‘एंडोस्पर्म’ वेगळा केला जातो. याच भागातून ग्वार गम तयार केला जातो. वेगळा झालेला भाग बारीक दळून पीठ बनवलं जातं. हे पीठ काही वेळा अजून स्वच्छ आणि गुळगुळीत बनवलं जातं, म्हणजे त्यातले खरडे, तुकडे काढून टाकले जातात, जेणेकरून ते खाण्यास योग्य किंवा औषध-उद्योगात वापरण्यास योग्य होईल.

ही प्रक्रिया यंत्रांच्या सहाय्याने केली जाते आणि यासाठी भारतात राजस्थान, हरियाणा, गुजरात इत्यादी राज्यांमध्ये ग्वार गम प्रोसेसिंग युनिट्स कार्यरत आहेत. काही कंपन्या शेतकऱ्यांकडून थेट बिया खरेदी करून स्वतः त्यावर प्रक्रिया करतात.

ग्वार गमचा उपयोग कोणकोणत्या क्षेत्रात होतो?

ग्वार गम हा खरोखर बहुपयोगी घटक आहे. खाली आपण त्याचे प्रमुख उपयोग पाहू:

अन्न प्रक्रिया उद्योगात

ग्वार गमचा वापर आइस्क्रीम, सॉस, चीज, केक, बिस्किट्स, ज्यूस इत्यादी पदार्थांमध्ये केला जातो. तो पदार्थाला एकसंधपणा देतो, घट्टपणा टिकवतो आणि शेल्फ लाईफ वाढवतो. लो-फॅट उत्पादने बनवताना ग्वार गमने आवश्यक तो घट्टपणा आणता येतो.

फार्मास्युटिकल (औषध) उद्योगात

ग्वार गमचा वापर गोळ्या आणि सिरप तयार करताना बाइंडर किंवा थिकनर म्हणून केला जातो. काही औषधं शरीरात हळूहळू मिसळावीत यासाठी ‘स्लो रिलीझ’ पद्धतीसाठी ग्वार गम उपयोगात येतो.

तेल आणि गॅस उद्योगात

हे ग्वार गमचं सर्वात मोठं मार्केट आहे. अमेरिकेत आणि इतर देशांमध्ये ‘हायड्रॉलिक फ्रॅक्चरिंग’ (Fracking) करताना क्रूड तेल काढण्यासाठी पाण्यात ग्वार गम मिसळलं जातं. त्यामुळे द्रवपदार्थ अधिक दाट आणि नियंत्रित होतो.

कापड उद्योगात

रंग टिकवण्यासाठी, रंग वितळू नये म्हणून ग्वार गमचा वापर केला जातो. यामुळे कपड्यांच्या रंगाला अधिक स्थिरता मिळते.

सौंदर्य प्रसाधनांमध्ये

शॅम्पू, फेसवॉश, क्रीम, लोशन यामध्ये ग्वार गम घटक म्हणून वापरतात. यामुळे उत्पादनाला सुसंगत पोत मिळतो.

इतर काही वापर

पशुखाद्य, कागद उद्योग, सिरील्स, डोंगराळ भागांतील खाद्य गोळ्या, प्रीमिक्स पदार्थ, या सगळ्यांत ग्वार गमचा अप्रत्यक्षपणे उपयोग होतो.

भारतात आणि जगात ग्वारचे उत्पादन

भारत हा जगात सर्वाधिक ग्वार उत्पादन करणारा देश आहे. एकट्या भारतात जगाच्या एकूण उत्पादनाचा 70-80% भाग केला जातो. राजस्थान हे या उत्पादनात आघाडीवर आहे. इथं ग्वारचे लाखो हेक्टरवर शेती होते. त्यानंतर हरियाणा, गुजरात, आणि पंजाबचा क्रम लागतो.

ग्वार पीक प्रामुख्याने खरीप हंगामात घेतलं जातं. जुलै-ऑगस्टमध्ये पेरणी केली जाते आणि ऑक्टोबर-नोव्हेंबरमध्ये कापणी केली जाते. कोरडवाहू जमीन, मध्यम ते हलकी माती, आणि फारसे खते न लागणारे हे पीक शेतकऱ्यांसाठी खर्च कमी आणि नफा जास्त असं समीकरण बनवून देतं.

भारतातील कंपन्यांनी यासाठी प्रोसेसिंग युनिट्सही उभारल्या असून त्यात काही कंपन्या थेट निर्यातही करतात.

ग्वार गमची निर्यात आणि जागतिक मागणी

ग्वार गमच्या निर्यातीमध्ये भारताचा वाटा जगात सर्वाधिक आहे. भारत मुख्यतः अमेरिका, जपान, जर्मनी, चीन, फ्रान्स, दक्षिण कोरिया अशा देशांमध्ये ग्वार गम पाठवतो. यातील सर्वाधिक वापर अमेरिकेत तेल व गॅस उद्योगात होतो.

२०१२–१३ या काळात जेव्हा अमेरिका फ्रॅकिंग तंत्रज्ञानामध्ये भर देत होती, तेव्हा भारतातून ग्वार गमला प्रचंड मागणी होती. त्यावेळी ग्वारच्या दरांनी शंभरी पार केली होती. त्यानंतर मागणी स्थिर झाली असली तरी अजूनही निर्यात कायम आहे.

भारतात काही कंपन्या शेतकऱ्यांकडून थेट ग्वार घेऊन, ग्वार गम तयार करून ते थेट परदेशात पाठवतात. ही निर्यात कमवायला कोणतंही सरकारी अनुदान लागत नाही, फक्त दर्जा आणि योग्य साठवण गरजेची असते.

ग्वार हे केवळ एक पीक नाही, तर ग्रामीण भागातील आर्थिक विकासाचं साधन ठरू शकतं. स्थानिक पातळीवर जर प्रक्रिया उद्योग वाढले (जसे की ग्वार पीठ बनवणं, गम वेगळं करणं, साठवण सुविधा उभारणं), तर गावातच रोजगारनिर्मिती होऊ शकते. शिवाय, अन्नप्रक्रिया उद्योग (agri-processing), MSMEs, आणि सहकारी संस्था जर या मूल्यसाखळीत सामील झाल्या, तर ग्वारच्या शेतीला एक स्थिर, दीर्घकालीन मागणी मिळू शकते.

सरकारने योग्य धोरणं आखली, निर्यात धोरण अधिक सुलभ केलं, आणि शेतकऱ्यांपर्यंत योग्य माहिती पोहोचवली, तर ग्वार हे भारताचं जैविक ‘निर्यातिक’ ब्रँड बनू शकतं.