हिरवळीचे खत- शाश्वत शेतीसाठी नैसर्गिक उपाय

हिरवळीचे खत (Green manure) म्हणजे शेतीसाठी निसर्गाचा अनमोल वरदान! मातीची सुपीकता वाढवण्यासाठी विशिष्ट पिके शेतीत पेरली जातात आणि त्यानंतर ती जमिनीत मिसळली जातात, ज्यामुळे जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थ वाढतात आणि उत्पादनक्षमतेत मोठी वाढ होते. हे तंत्र केवळ पर्यावरणपूरकच नाही, तर कमी खर्चिक आणि दीर्घकालीन फायदे देणारेही आहे.

या लेखात आपण हिरवळीच्या खतांचे विविध प्रकार, फायदे,  तसेच महाराष्ट्रातील सर्वोत्तम हिरवळीची खते  याबद्दल सविस्तर माहिती घेणार आहोत. जर तुम्हाला कमी खर्चात शेतीची गुणवत्ता सुधारायची असेल आणि जमिनीचे आरोग्य दीर्घकाळ टिकवायचे असेल, तर हा लेख नक्की वाचा!

हिरवळीच्या खताचा इतिहास आणि उत्पत्ती

हिरवळीच्या खताचा वापर प्राचीन काळापासून केला जात आहे. भारत, चीन आणि रोमन शेती पद्धतींमध्ये याचा उल्लेख आढळतो. औद्योगिक क्रांतीपूर्वी, जमिनीची सुपीकता टिकवण्यासाठी हिरवळीच्या खताचा उपयोग होत असे. आधुनिक काळात, जैविक शेती आणि मृदा संवर्धनाच्या दृष्टिकोनातून हिरवळीच्या खताचा वापर वाढला आहे.

हिरवळीच्या खताचे फायदे

• मातीची सुपीकता वाढवणे: हिरवळीच्या खतामुळे मातीतील सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण वाढते, ज्यामुळे मातीची पोत सुधारते.
• नायट्रोजनचे स्थिरीकरण: डाळींच्या पिकांच्या माध्यमातून वातावरणातील नायट्रोजन मातीमध्ये स्थिर होते, ज्यामुळे रासायनिक खतांची गरज कमी होते.
• तण नियंत्रण: हिरवळीची पिके तणांच्या वाढीस प्रतिबंध करतात, ज्यामुळे तणनाशकांच्या वापराची आवश्यकता कमी होते.
• मातीची धूप रोखणे: हिरवळीची पिके मातीचे आवरण बनवून धूप रोखतात, ज्यामुळे मातीची गुणवत्ता टिकून राहते.
• पाण्याचे संवर्धन: मातीतील सेंद्रिय पदार्थ वाढल्यामुळे पाण्याचे धारणा क्षमता सुधारते, ज्यामुळे सिंचनाची गरज कमी होते.

हिरवळीच्या खताचे प्रकार

डाळवर्गीय (Leguminous) पिके:

ही पिके नायट्रोजन स्थिरीकरण करून जमिनीची सुपीकता वाढवतात आणि इतर पिकांसाठी पोषणद्रव्यांचा पुरवठा करतात.

• सनई (Sesbania aculeata) – ६-८ फूट उंच वाढणारे झुडूप, हिरवेसर फुलांचे उत्पादन होते, नायट्रोजन स्थिरीकरण क्षमता जास्त, हलक्या आणि मध्यम जमिनीसाठी उपयुक्त.
• धैंचा (Sesbania bispinosa) – उष्ण हवामानासाठी योग्य, ५-७ फूट उंच, नायट्रोजन स्थिरीकरणक्षम, दलदलीच्या आणि खोल मातीसाठी उत्तम, मातीची धारणक्षमता वाढवते.
• मूग (Vigna radiata) – १.५-२ फूट उंच वाढते, पिवळ्या रंगाची फुले येतात, अल्पावधीत वाढणारे, नायट्रोजन समृद्ध, जमिनीतील जैविक कार्बन वाढवते.
• उडीद (Vigna mungo) – १.५-२ फूट उंच, पांढऱ्या किंवा जांभळ्या फुलांचा गडद रंग, मुळांद्वारे नायट्रोजन वाढवतो, गवत तण नियंत्रणात ठेवतो.
• मटकी (Vigna aconitifolia) – १-१.५ फूट उंच, गुलाबीसर फुलांचे उत्पादन होते, कोरडवाहू भागांसाठी उपयुक्त, जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थ वाढवते.

डाळी नसलेली (Non-Leguminous) पिके:

ही पिके मातीची संरचना सुधारण्यास मदत करतात आणि जड धातूंचे शोषण करून जमिनीत शुद्धता राखतात.

• ताग (Corchorus capsularis – Jute) – पाणथळ भागांसाठी उत्कृष्ट, मातीतील धूप रोखते आणि पोषणद्रव्ये साठवण्याची क्षमता वाढवते.
• ज्वारी (Sorghum bicolor) – ५-६ फूट उंच वाढणारे पीक, जमिनीची आर्द्रता राखण्यास मदत करते, मुळांद्वारे माती हलकी ठेवते.
• मका (Zea mays) – ६-८ फूट उंच, मोठी हिरवी पाने, जमिनीची सेंद्रिय कार्बन पातळी वाढवतो, मातीच्या पोतावर सकारात्मक प्रभाव टाकतो.
• मोहरी/ राई (Brassica spp.) – ३-४ फूट उंच झुडूप, पिवळी फुले येतात, जमिनीतील कीटक आणि बुरशीजन्य रोग नियंत्रित करण्यास मदत करते.
• सूर्यफूल (Helianthus annuus) – ५-१० फूट उंच, मोठे पिवळ्या रंगाचे फुलांचे उत्पादन होते, खोलवर मुळे जाऊन मातीच्या पृष्ठभागाखालील पोषणद्रव्ये उचलते, जैविक कर्ब वाढवतो.

महाराष्ट्रातील योग्य हिरवळीची खते

महाराष्ट्र राज्य विविध कृषी-जलवायू क्षेत्रांनी विभागलेले आहे आणि प्रत्येक क्षेत्रात वेगवेगळ्या प्रकारच्या हिरवळीच्या खतांची गरज असते. जमिनीचा प्रकार, पाऊसमान आणि हवामानाच्या आधारावर योग्य हिरवळीची खते निवडणे गरजेचे आहे. खालील तक्त्यामध्ये विविध क्षेत्रांनुसार योग्य हिरवळीची खते, त्यांचे पीक व्यवस्थापन आणि वापरण्याची पद्धत दिली आहे.

कृषी-जलवायू क्षेत्र	योग्य हिरवळीची खते	पीक व्यवस्थापन	मातीमध्ये मिसळण्याची पद्धत
कोकण (उच्च पर्जन्यमान, तांबडी माती)	धैंचा, सनई , ताग	पुरेशा पर्जन्याच्या भागात चांगली वाढ, पाण्याचा चांगला निचरा आवश्यक	फुलोऱ्याच्या अवस्थेत नांगरट करून जमिनीत मिसळावे, जलद विघटन होते
पश्चिम महाराष्ट्र (मध्यम पर्जन्यमान, काळी माती)	सनई , मटकी	सनई – मध्यम ते जास्त पाण्याची गरज, मटकी– कमी पाण्यात वाढणारे पीक, खरीप हंगामात चांगली वाढ, अल्प प्रमाणात खत आवश्यक	पेरणीनंतर ४०-४५ दिवसांनी कापून मातीमध्ये मिसळावे
मराठवाडा (कोरडवाहू, हलकी माती)	मूग,  उडीद	कोरडवाहू पीक, दोन हलकी पाणी देण्याची गरज, फॉस्फरस वापरल्यास अधिक उत्पादन	शेंगा येण्याच्या आधी मातीमध्ये मिसळल्यास जास्त जैविक घटक मिळतात
खानदेश (हलकी ते मध्यम काळी माती)	सूर्यफूल, मोहरी/राई, ज्वारी	मध्यम सिंचन आवश्यक, मोहरी मुळे जमिनीतील कीड नियंत्रण होते, कंपोस्ट खत दिल्यास वाढ चांगली होते	फुलोऱ्याच्या अवस्थेत नांगरून नांगरट करून जमिनीत मिसळावे, पोषणद्रव्ये अधिक मिळतात
विदर्भ (उष्ण व कोरडे हवामान, काळी, वालुकामय चिकट माती)	धैंचा, मोहरी /राई	कमी सिंचन आवश्यक, फॉस्फरस वापरल्यास जैविक पदार्थ वाढतो, मोहरी मुळे जमिनीतील कीड नियंत्रण होते	फुलोऱ्याच्या अवस्थेत, पुढील पिकाच्या पेरणीच्या ३०-४० दिवस आधी नांगरट करून मातीमध्ये मिसळावे

शेतकऱ्यांनी आपल्या भागातील हवामान आणि मातीच्या प्रकारानुसार योग्य हिरवळीच्या खतांची निवड करून ती प्रभावीपणे वापरावी.

हिरवळीचे खत कसे वापरावे आणि डिकंपोझरचा फायदा

हिरवळीचे खत योग्य प्रकारे वापरण्यासाठी, पीक फुलोऱ्याच्या अवस्थेत असताना ते जमिनीत मिसळणे आवश्यक आहे. त्यासाठी ट्रॅक्टर किंवा नांगराचा वापर करून जमिनीमध्ये खत मिसळले जाते. हे खत जमिनीत कुजून मृदा सेंद्रिय पदार्थ वाढवते आणि पोषणतत्वांची उपलब्धता सुधारते.

डिकंपोझरचा उपयोग आणि फायदे

डिकंपोझर जैविक पदार्थांचे विघटन जलद गतीने करण्यास मदत करतो. काही महत्त्वाचे फायदे:

• जलद विघटन: हिरवळीच्या खताचा कुजण्याचा कालावधी कमी होतो, ज्यामुळे ते अधिक लवकर प्रभावी होते.
• मातीतील जैविक पदार्थ वाढवतो: सेंद्रिय कर्ब आणि सूक्ष्मजीवसंख्या वाढते.
• पोषणतत्त्वांची जलद उपलब्धता: मृदेत असलेले नायट्रोजन आणि इतर आवश्यक तत्त्वे झपाट्याने सक्रिय होतात.
• मातीची आरोग्य सुधारते: मातीचा पोत सुधारतो आणि ती अधिक सजीव-संपन्न होते.

डिकंपोझरसाठी स्थानिक कृषी विभाग आणि संशोधन संस्थांकडून मार्गदर्शन मिळू शकते, तसेच हे जैविक उत्पादन बाजारात सहज उपलब्ध आहे.

हिरवळीच्या खताचे बीज आणि त्याची किंमत

ताज्या आणि अचूक किंमतींसाठी, स्थानिक कृषी सेवा केंद्रे, बियाणे विक्रेते किंवा कृषी विभागाच्या अधिकृत संकेतस्थळांशी संपर्क साधावा. तिथे तुम्हाला अद्ययावत माहिती आणि सल्ला मिळेल, ज्यामुळे तुम्ही योग्य निर्णय घेऊ शकता. अंदाजित किंमती खाली दिल्या आहेत –

• धैंचा: ₹80-₹120 प्रति किलो
• सनई: ₹60-₹120 प्रति किलो
• मूग आणि उडीद: ₹80-₹150 प्रति किलो

हिरवळीच्या खतासाठी सरकारी प्रोत्साहन योजना

केंद्र आणि राज्य सरकारांनी हरित खताच्या वापरासाठी विविध प्रोत्साहन योजना सुरू केल्या आहेत. अधिक माहितीसाठी स्थानिक कृषी कार्यालयाशी संपर्क साधावा किंवा महाराष्ट्र शासनाच्या कृषी विभागाच्या अधिकृत संकेतस्थळाला भेट द्यावी .