जैविक शेती ते बाजारपेठ: तुमच्या उत्पादनांची विक्री कशी करावी?

जैविक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांसाठी योग्य बाजारपेठ शोधणे आणि उत्पादनाला चांगली किंमत मिळवणे मोठे आव्हान असते. जैविक उत्पादनांसाठी जास्त मेहनत आणि संसाधने लागतात, त्यामुळे त्यांची किंमतही तुलनेत जास्त असते. मात्र, बाजारात कमी दरात सहज उपलब्ध असलेल्या पारंपरिक उत्पादनांसमोर जैविक उत्पादन विकणे कठीण जाते. विशेषतः नाशवंत उत्पादन वेळेवर विकणे महत्त्वाचे असते, अन्यथा नुकसान होऊ शकते.

म्हणूनच, शेतकऱ्यांनी ऑनलाइन आणि ऑफलाइन दोन्ही प्रकारे विक्रीचे मार्ग शोधायला हवेत. या लेखात जैविक उत्पादनांसाठी आपण ऑनलाइन आणि ऑफलाइन विक्रीचे पर्याय, त्यासाठी लागणाऱ्या प्रक्रियांची माहिती आणि योग्य जैविक उत्पादन बाजारपेठ कशी शोधावी याबद्दल सविस्तर जाणून घेणार आहोत.

ग्राहकांची पसंती, बाजाराची व्याप्ती आणि उपलब्धता

सध्याच्या काळात, ग्राहक अधिक आरोग्य-जागरूक झाले आहेत आणि रसायनमुक्त, ताजे आणि पौष्टिक अन्नाची मागणी वाढली आहे. भारतातील सेंद्रिय अन्न उद्योगाचा आकार २०२२ मध्ये अंदाजे ₹९७.३४ अब्ज (९,७३४ कोटी) होता आणि २०२७ पर्यंत तो ₹२८७.३३ अब्ज (२८,७३३ कोटी) पर्यंत पोहोचण्याची अपेक्षा आहे, ज्याचा वार्षिक वृद्धिदर सुमारे १६.२७% आहे ( संदर्भ: ‘The Organic Food Market in India 2023’ report). तसेच, भारत सरकारने २०२८ पर्यंत सेंद्रिय उत्पादनांच्या निर्यातीचे उद्दिष्ट ₹२०,००० कोटी (₹२०० अब्ज) ठेवले आहे. ( संदर्भ: केंद्रीय वाणिज्य आणि उद्योग मंत्री पियुष गोयल यांनी राष्ट्रीय सेंद्रिय उत्पादन कार्यक्रमाच्या आठव्या आवृत्तीच्या शुभारंभप्रसंगी बोलताना व्यक्त केले).

ही वाढती मागणी शेतकऱ्यांसाठी मोठी संधी निर्माण करते, विशेषतः शहरी आणि महानगरीय क्षेत्रांमध्ये, जिथे ग्राहक जैविक उत्पादनांसाठी जास्त किंमत देण्यास तयार असतात. त्यामुळे, शेतकऱ्यांनी या वाढत्या बाजारपेठेचा फायदा घेण्यासाठी योग्य विक्री धोरण आखणे गरजेचे आहे.

जैविक उत्पादनांची ऑनलाइन विक्री कशी करावी?

ऑनलाइन विक्रीमुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनांसाठी मोठी जैविक उत्पादन बाजारपेठ उपलब्ध होते. मात्र, यामध्ये काही अडचणीही असतात, जसे की प्लॅटफॉर्म फी, स्पर्धा, आणि लॉजिस्टिक्स. योग्य प्लॅटफॉर्म निवडून आणि रणनीती आखून या अडचणी दूर करता येतात.

प्रमुख ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्म्सवर विक्री

भारतामध्ये अनेक ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म्स आहेत जिथे शेतकरी त्यांची जैविक उत्पादने विकू शकतात:

• अ‍ॅमेझॉन इंडिया (Amazon India) – अ‍ॅमेझॉनवर विक्रेता म्हणून नोंदणी केल्यास भारतासह आंतरराष्ट्रीय ग्राहकांपर्यंत पोहोचता येते. त्यांच्या लॉजिस्टिक्स सुविधांमुळे उत्पादन पोहोचवणे सोपे होते.
• फ्लिपकार्ट (Flipkart) – भारतातील विस्तृत ग्राहकवर्ग गाठण्यासाठी उपयुक्त. त्यांच्या ‘स्मार्ट’ आणि ‘सुपरमार्ट’ सेवांमुळे किराणा व ताज्या उत्पादनांसाठी विशेष सुविधा उपलब्ध आहेत.
• बिगबास्केट (BigBasket) – हा भारतातील लोकप्रिय ऑनलाइन किराणा प्लॅटफॉर्म आहे. येथे ताज्या फळे, भाज्या आणि इतर किराणा वस्तू थेट विक्री करता येतात.
• जीओमार्ट (JioMart) – रिलायन्सचा ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्म, जिथे शेतकरी ताज्या आणि प्रक्रिया केलेल्या अन्नपदार्थांची थेट विक्री करू शकतात.
• ब्लिंकिट (Blinkit) आणि जेप्टो (Zepto) – हे त्वरित डिलिव्हरी सेवांसाठी ओळखले जातात. शहरी ग्राहकांना ताज्या उत्पादनांची जलद वितरण करण्यासाठी हे प्लॅटफॉर्म फायदेशीर ठरू शकतात.

ऑनलाइन विक्री सुरू करण्यासाठी मूलभूत प्रक्रिया

• विक्रीसाठी योग्य प्लॅटफॉर्म निवडा – आपल्या उत्पादनाच्या प्रकारानुसार योग्य ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्म निवडा.
• नोंदणी प्रक्रिया पूर्ण करा – विक्रेता म्हणून नाव नोंदवा आणि आवश्यक कागदपत्रे अपलोड करा. नोंदणी प्रक्रियेसाठी अधिक माहितीसाठी संबंधित प्लॅटफॉर्मच्या विक्रेता सहाय्यता विभागाशी संपर्क साधावा.
• उत्पादन यादी तयार करा – चांगले फोटो आणि स्पष्ट माहिती दिल्यास ग्राहकांना आकर्षित करता येईल.
• लॉजिस्टिक्स आणि वितरण योजना आखा – काही प्लॅटफॉर्म स्वतःच वितरण करतात, तर काहींसाठी स्वतःची वाहतूक व्यवस्था करावी लागते.
• विपणन आणि जाहिरात करा – सोशल मीडियाचा वापर करून आपल्या उत्पादनांची माहिती अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोहोचवा.

थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्याचे पर्याय

याशिवाय, शेतकरी स्वतःची ई-कॉमर्स वेबसाइट सुरू करून किंवा सोशल मीडिया (WhatsApp, Instagram, Facebook) वापरून थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचू शकतात. तसेच, लोकल ऑर्डर्ससाठी Google My Business किंवा स्थानिक डिलिव्हरी सेवा वापरता येते.

यामुळे शेतकरी अधिक नफा मिळवू शकतात आणि मध्यस्थांशिवाय थेट ग्राहकांशी जोडले जाऊ शकतात.

जैविक उत्पादनांची ऑफलाइन विक्री कशी करावी?

ऑफलाइन विक्रीमुळे शेतकऱ्यांना थेट ग्राहकांशी संपर्क साधण्याची संधी मिळते, त्यामुळे मध्यस्थ टाळता येतात आणि अधिक नफा मिळवता येतो. याशिवाय, ग्राहकांशी वैयक्तिक नाते तयार होऊन विश्वास वाढतो, जे दीर्घकालीन व्यवसायासाठी उपयुक्त ठरते.

ऑफलाइन विक्रीचे प्रभावी मार्ग

• स्थानिक बाजारपेठा आणि आठवडी बाजार: गावातील आणि शहरी आठवडी बाजारांमध्ये थेट विक्री करून स्थानिक ग्राहकांपर्यंत सहज पोहोचता येते. याठिकाणी प्रत्यक्ष संवाद होतो, त्यामुळे ग्राहकांची पसंती समजून घेता येते.
• गृहनिर्माण सोसायट्या आणि निवासी परिसर: शहरी भागातील मोठ्या गृहनिर्माण सोसायट्यांमध्ये थेट विक्री केल्यास नियमित ग्राहक मिळू शकतात.  वॉट्सअ‍ॅप ग्रुप किंवा सोसायटीच्या समितींशी संपर्क साधून पूर्व-ऑर्डर घेता येतात.
• शेतकरी बाजार आणि साप्ताहिक विशेष बाजार: काही शहरे आणि महानगरांमध्ये जैविक शेतकरी बाजार (Organic Farmers’ Markets) नियमित भरवले जातात. अशा बाजारांमध्ये विक्री केल्यास दर्जेदार ग्राहक मिळतात आणि उत्पादनांना चांगला दर मिळतो.
• हायवे आणि पर्यटन स्थळांवरील स्टॉल्स:  मोठ्या महामार्गांवरील विश्रांती स्थळे आणि पर्यटन स्थळांजवळ जैविक उत्पादनांचे स्टॉल्स लावल्यास प्रवासी आणि पर्यटकांकडून चांगला प्रतिसाद मिळतो. विशेषतः ताजे फळे, सेंद्रिय मध, कोरडे मेवे आणि हंगामी भाजीपाला यांची चांगली मागणी असते.
• रेस्टॉरंट्स, हॉटेल्स आणि रिटेल स्टोअर्स:  हेल्दी आणि सेंद्रिय अन्नपदार्थ वापरणाऱ्या हॉटेल्स, कॅफे आणि रेस्टॉरंट्सशी थेट संपर्क साधा.  सुपरमार्केट आणि किराणा दुकानांमध्ये सेंद्रिय उत्पादनांसाठी वेगळे विभाग असतात, तिथे पुरवठा करण्यासाठी संपर्क करा.
• कृषी प्रदर्शन, मेळावे आणि प्रदर्शन विक्री:  कृषी प्रदर्शन, जैविक उत्पादन मेळावे आणि इतर कृषी संबंधित कार्यक्रमांमध्ये सहभाग घ्या. याठिकाणी मोठ्या प्रमाणावर ग्राहक आणि व्यापारी दोघेही भेटतात, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर ऑर्डर मिळू शकतात.

विक्री वाढवण्यासाठी काही महत्त्वाच्या गोष्टी

• ब्रँडिंग आणि पॅकेजिंग: आकर्षक आणि माहितीपूर्ण पॅकेजिंग ग्राहकांचे लक्ष वेधते आणि विश्वास वाढवते.
• ग्राहक जागरूकता: ग्राहकांना जैविक उत्पादनांचे फायदे समजावून सांगा, त्यामुळे ते अधिक किंमत द्यायला तयार राहतात.
• स्थिर पुरवठा: नियमित आणि वेळेवर पुरवठा ठेवल्यास मोठ्या ग्राहकांसोबत दीर्घकालीन संबंध तयार होतात.
• शेतकरी उत्पादक कंपनी (FPO) द्वारे बाजारपेठेचा प्रवेश आणि खर्च कमी करणे: FPO सदस्यत्वामुळे लहान शेतकऱ्यांना एकत्र येऊन मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन विक्रीची संधी मिळते. यामुळे वाहतूक, साठवणूक आणि इतर व्यवस्थापन खर्च कमी होतो. मोठ्या खरेदीदारांशी थेट संपर्क साधून चांगली किंमत मिळू शकते.
• जैविक प्रमाणपत्र मिळवणे: जैविक प्रमाणपत्रामुळे उत्पादनाचा विश्वासार्हता वाढते आणि अधिक किंमतीला विक्री होऊ शकते. अनेक सुपरमार्केट, ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म आणि निर्यातदार प्रमाणित उत्पादनांना प्राधान्य देतात, त्यामुळे विक्रीचे प्रमाण वाढते.

यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या जैविक उत्पादनांसाठी चांगली बाजारपेठ मिळू शकते आणि त्यांचा व्यवसाय अधिक फायदेशीर ठरू शकतो.

जैविक उत्पादनांच्या यशस्वी विक्रीसाठी शेतकऱ्यांनी ऑनलाइन आणि ऑफलाइन दोन्ही पर्यायांचा प्रभावी वापर करावा. सातत्यपूर्ण गुणवत्ता  आणि पुरवठा,  योग्य ब्रँडिंग, आणि ग्राहक जागरूकता वाढवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यामुळे विक्री वाढून अधिक नफा मिळवता येईल आणि जैविक शेती अधिक शाश्वत ठरेल.