शेती उत्पन्न आणि आयकर: ITR फाईल करताना शेतकऱ्यांनी काय लक्षात ठेवावं?

“Income Tax”, “ITR”, “ITR Filing”, “ITR Filing Deadline” – जुलै महिना आला की हे शब्द गुगल वर सर्वाधिक शोधले जातात. मात्र या गदारोळात एक अतिशय महत्त्वाचा आणि ग्रामीण भारताशी थेट संबंधित विषय दुर्लक्षित राहतो, तो म्हणजे शेती उत्पन्न आणि त्याचं आयकर विवरणात स्थान (Agricultural Income and Income Tax).

अनेकांना वाटतं की, शेती उत्पन्न करमुक्त (Tax-Free) असल्यामुळे त्याची माहिती ITR मध्ये देण्याची गरज नाही. पण हे अर्धसत्य असून, काही विशेष बाबतीत शेती उत्पन्नाची नोंद करणे अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.

शेती उत्पन्न म्हणजे काय?

Income Tax Act, 1961 च्या कलम 2(1A) नुसार, खालील बाबी शेती उत्पन्न (Agricultural Income) म्हणून ओळखल्या जातात:

• जमीन वापरून शेती वरील उत्पन्न:   भारतात स्थित आहे अशी जमीन जी Agriculture म्हणजे शेतीसाठी वापरली जाते, त्यावरून मिळालेले उत्पन्न (Revenue) किंवा भाडे (Rent)
• शेतीमालावर थेट होणारी प्रक्रिया (Cultivator Processing): शेती उत्पादनावर केली जाणारी प्रक्रिया (जसे वाळवणे, साफ करणे) जी उत्पादन विक्रीसाठी तयार करण्यापुरती मर्यादित असते.
• शेतीसाठी आवश्यक जागेवर असलेलं घर: शेतीच्या शेजारी स्थित, जमीनधारक किंवा त्या उत्पन्नाला काम करणाऱ्याच्या वापरात असलेलं भवन. उदा.  शेतीसाठी राखून ठेवलेला गोदाम किंवा छोटे घर –  काही अटींनुसार ते शेती उत्पन्नात समाविष्ट होऊ शकतं.
• नर्सरीतून (Saplings / Seedlings) मिळालेले उत्पन्न: रोपवाटिका किंवा नर्सरीतून उगवलेल्या कलम/रोपे विकून आलेलं उत्पन्नही शेती उत्पन्नात गणलं जातं.

टीप: जमिनीचा शेतीसाठी उपयोग होणं गरजेचं आहे. तसेच, जमिनीचं स्थान देखील महत्त्वाचं आहे — ती गावात, नगरात किंवा महानगरात नसेल किंवा असेल तरी ठराविक अंतरापलीकडे असावी (उदा. 2 ते 8 किमी), आणि ती जमीन भूमिकर किंवा स्थानिक कर भरणारी असावी.

काय शेती उत्पन्नात समाविष्ट होत नाही?

• डेअरी (Dairy), पोल्ट्री (Poultry), मत्स्यपालन (Fishery)
• बायोगॅस, हस्तकला किंवा कचरा व्यवस्थापन
• जमीन विक्रीवरून लाभ — तो Capital Gain म्हणून विचारला जातो, ज्यावर आयकर लागू शकतो

शेती उत्पन्न का करमुक्त आहे?

शेती उत्पन्नावर आयकर लागू न करण्यामागे भारताची सामाजिक-आर्थिक रचना आहे. लाखो छोटे शेतकरी, विशेषतः ग्रामीण भागात, आपल्या उपजीविकेसाठी शेतीवर पूर्णतः अवलंबून आहेत. त्यामुळे Section 10(1) नुसार शेती उत्पन्नाला आयकराच्या कक्षेबाहेर ठेवण्यात आलं आहे.

मात्र, या करसवलतीचा दुरुपयोग होऊ नये म्हणून काही अटीही आहेत – ज्यामध्ये शेती उत्पन्नाची मर्यादा, जमीन भारतात असणे, व इतर उत्पन्नाची मर्यादा यांचा समावेश होतो.

शेती उत्पन्न आणि आयटीआर: ITR मध्ये कधी व का दाखवावे?

तुमचं इतर उत्पन्न (non-agricultural income) जर करमुक्त मर्यादेपेक्षा जास्त असेल (उदा. Rs. 4 लाख) आणि त्यासोबतच शेती उत्पन्न Rs. 5,000 पेक्षा अधिक असेल, तर:

• तुम्हाला Schedule EI (Exempt Income) मध्ये शेती उत्पन्न दाखवणं बंधनकारक आहे.
• अशा प्रकरणात ITR-2 फॉर्म भरावा लागतो (ITR-1 फक्त Rs.5,000 पेक्षा कमी शेती उत्पन्न असल्यास).

यामुळे काय फायदे होतात?

• आयकर प्रणालीत पारदर्शकता राखता येते
• शेतजमिनीचे व्यवहार, कर्ज, सबसिडी, आणि शासकीय योजना यासाठी मदत होते
• कर विभागाकडून नोटीस येण्याची शक्यता कमी होते

शेती उत्पन्नाची गणना कशी करावी?

• शेती उत्पादन विकून मिळालेली एकूण रक्कम
• त्यामधून बियाणं, खत, मजुरी, सिंचन, वाहतूक असे प्रत्यक्ष खर्च वजा करावेत
• उरलेली रक्कम म्हणजे निव्वळ शेती उत्पन्न

वरील माहितीचे पुरावे (जसे की विक्री पावत्या, खरेदी रसीद, इ.) जपून ठेवावेत. ITR भरताना किंवा सबसिडी/कर्ज घेताना हे पुरावे उपयुक्त ठरतात.

उदाहरणासह स्पष्टीकरण

शेती उत्पन्न बरोबर उल्लेखलेलं एखादं उदाहरण:

• तुम्ही १ एकर जागेत भाजी/धान्य घेतलं → विक्री Rs. 50,000
• खर्च (बी-बियाणं, मजुरी, सिंचन) = Rs. 15,000
• निव्वळ शेती उत्पन्न = Rs. 35,000

तुम्ही जर इतर उत्पन्न Rs. 4 लाख मिळवत असाल आणि शेती उत्पन्न Rs. 35,000 असले तर ते ITR मध्ये Schedule EI मध्ये नोंदवावं लागतं. कारण शेती उत्पन्न Rs. 5,000 पेक्षा जास्त आहे आणि इतर उत्पन्न करमुक्त मर्यादेपेक्षा जास्त आहे.

भारतातील सध्याची शेती उत्पन्नाची स्थिती

NITI Aayog च्या 2022 च्या अहवालानुसार, भारतातील शेतकऱ्यांचं सरासरी मासिक उत्पन्न Rs.10,218 आहे. परंतु त्यातील मोठा भाग असंघटित आहे, आणि अनेक वेळा ITR मध्ये नमूद केला जात नाही.

त्यामुळे शासनाने डिजिटल व्यवहार, PM-KISAN, DBT (Direct Benefit Transfer), आणि जमीन अभिलेख डिजिटायझेशन सारख्या योजनांच्या माध्यमातून पारदर्शक उत्पन्न नोंदणीस चालना देण्याचा प्रयत्न केला आहे.

गैरसमज व चुका – टाळा!

• “शेती उत्पन्न करमुक्त आहे म्हणून ITR मध्ये दाखवायचं नाही” – चुकीचं! काही स्थितीत दाखवणं आवश्यक आहे.
• “कोणीही खोटं शेती उत्पन्न दाखवून कर टाळू शकतो” – हे बेकायदेशीर असून, आयकर विभाग यावर लक्ष ठेवून आहे.
• “प्रक्रियायुक्त उत्पन्नसुद्धा शेती उत्पन्न मानलं जातं” – फक्त विशिष्ट अटींमध्ये!

शेवटचं महत्त्वाचं – शेती उत्पन्न आहे करमुक्त, पण जबाबदारीही तेवढीच

शेती उत्पन्नावर आयकर लागत नसल्याने अनेकांना वाटतं की याची नोंद करण्याचं काहीच कारण नाही. पण खरं हे आहे की:

• ही माहिती योग्य प्रकारे दिल्यास शासनाच्या विविध योजनांचा लाभ घेता येतो
• बँक, कर्ज, विमा इ. व्यवहारांसाठी आर्थिक पारदर्शकता ठेवता येते
• भविष्यातील विवाद, नोटीस, किंवा चौकशी टाळता येते

तात्काळ कृती: ITR Filing Deadline च्या आधी माहिती पूर्ण करा!

जर तुमचं शेती उत्पन्न Rs. 5,000 पेक्षा अधिक असेल, आणि तुमचं इतर उत्पन्न करपात्र मर्यादेपेक्षा जास्त असेल, तर आजच योग्य फॉर्म (ITR-2) भरून शेती उत्पन्नाची नोंद करून टाका. शंका असल्यास कर सल्लागारांचा सल्ला अवश्य घ्या.

संदर्भ:

Income Tax Act, 1961 – Section 2(1A) आणि 10(1)

ClearTax Agricultural Income Guide – Referenced for factual accuracy

महत्वाची सूचना:

हा लेख केवळ माहितीच्या उद्देशाने तयार करण्यात आला आहे. आयकर विवरण (ITR) सादर करताना किंवा शेती उत्पन्न जाहीर करताना कृपया नोंदणीकृत कर सल्लागार (Registered Tax Advisor) यांचा सल्ला घ्या. प्रत्येक व्यक्तीची परिस्थिती वेगळी असते आणि वैयक्तिक मार्गदर्शन अत्यावश्यक असते.

तुमचं मत काय? तुमचं शेती उत्पन्न आणि आयकर (Agricultural Income and Income Tax), ITR मध्ये नमूद करताना काही अडचणी आल्या आहेत का? तुमचा अनुभव खाली कमेंट करा.